Hallo beste luisteraar. Zoals u misschien nog weet uit vorige episodes, woon ik sinds enkele jaren in de polders ten noorden van Antwerpen. Op de grens tussen de dorpen van Stabroek en Hoevenen ligt er nog een stuk van een oude Middeleeuwse dijk. Hij dateert uit de 13e eeuw en hij moest beide dorpen beschermen tegen het wassende water van de Schelde, die vlakbij loopt. Toen ik enkele jaren geleden over de geschiedenis van de dijk begon te lezen, bleek dat die niet alleen de polderdorpen behoed heeft voor overstromingen, maar ook een cruciale rol heeft gespeeld in de strijd tussen de Spaanse troepen van Alexander Farnese en het opstandige, lees Calvinistische, Antwerpen… we zijn dan in 1585, in volle 80 jarige oorlog! Een naam die ik in de rangen van de Antwerpenaren tegenkom, is die van Filips van Marnix van Sint Aldegonde… Hij was de buitenburgemeester, en dus de facto de leider van de opstandige stad. Toen ik dit jaar begon te gidsen in de 16e eeuwse Scheldeforten van Lillo en Liefkenshoek bleek hij ook in dat stukje geschiedenis voor te komen. En in Antwerpen zelf, in de Lange Gasthuisstraat is hij daar opnieuw, het statige pand naast het Maagdenhuis staat bekend als het Marnixhuis (Bornem graaf en nazaat)… en zo kan ik nog wel een tijdje doorgaan doorgaan.
Kortom, Filips heeft niet alleen een geweldig mooie achternaam, hij is duidelijk ook een belangrijk figuur geweest in het 16e eeuwse Antwerpen, en bij uitbreiding in de ganse Nederlanden… hij was dichter, theoloog, diplomaat, krijgsheer,… Kortom, meer dan genoeg om er een Historisch Vertelsel rond te maken! Hij was echter zo veelzijdig - en daar is reeds heel veel inkt over gevloeid - dat ik me vooral ga focussen op zijn rol in het gewapend politiek en religieus conflict tussen de opstandige Calvinistische facties olv Willem van Oranje en de katholieke Spaanse kroon; een oorlog die de kaart van de Lage Landen zou hertekenen!
Welkom in de 16e eeuw, welkom in de Nederlanden!!
Music
Maar hoe begon nu ook weer allemaal, die Opstand, de 80-jarige oorlog? Er zijn de laatste tijd opnieuw enkele boeken over verschenen, wat op zich al aangeeft dat er veel over te zeggen valt, dat de historici en anderen er niet over uitverteld geraken! Maar net het complexe verhaal van de opstand, de opeenvolging van gebeurtenissen, is wel fundamenteel om het doen en laten van Filips van Marnix te begrijpen, want hij was uiteraard een kind van zijn tijd…
Om het kader te scheppen, neem ik u dus mee terug naar Gent in februari 1500. Karel Van Luxemburg ziet het levenslicht. U kent hem beter als de latere Keizer Karel de Vijfde van Habsburg, keizer van het Heilige Roomse Rijk. Tegen de tijd dat hij 19 jaar oud is, is hij soeverein van de Bourgondische Nederlanden, Aartshertog van Oostenrijk, Koning van Spanje en grote delen van Italië en is hij dus keizer over de Duitse keurvorstendommen. En als u daar dan ook nog de net ontdekte Amerika’s bij telt, dan heerst deze knaap over een rijk waar de zon nooit onder gaat! Karel is continu in oorlog, om zijn rijk bij elkaar te houden moet hij met de regelmaat van een klok ten strijde trekken tegen vooral de Franse koning en tegen de gevreesde Turken! Hij is steeds onderweg naar en in al zijn gebieden, maar ja, u begrijpt dat hij niet overal tegelijk kan zijn, dus stelt hij vertegenwoordigers aan, en bij ons in de Nederlanden is dat dan een landvoogd of een landvoogdes. Hij voert ook een doorgedreven centralisatiepolitiek, waar ambtenaren en bureaucraten de landvoogd bijstaan in het bestuur. Vanuit Brussel trekken deze goed betaalde functionarissen in toenemende mate de macht naar zich toe. Zo wordt de eeuwenoude politieke macht van de adel, de hoge geestelijkheid en de geprivilegieerde grote steden verder ingeperkt. Ook de afzonderlijke gewesten, u weet wel, Vlaanderen, Brabant, Zeeland, Holland, en zo voort, verliezen alsmaar meer van hun macht en vrijheden; de algemene Staten Generaal, waarin alle Nederlandse vorstendommen zijn vertegenwoordigd, is uiteindelijk enkel nog goed om de beden, de belastingen met andere woorden, van de keizer goed te keuren. Laten we zeggen dat de huwelijk tussen Karel V en de Nederlanden zijn ups, maar zeker ook vele downs kent! Uit “zijn” Lage Landen komt er verzet tegen zijn beleid!
En dat beste luisteraar, is nog maar het minste van de keizer’s zorgen. Tot in de 16e eeuw is er in Europa slechts 1 kerk, de Katholieke, en iedereen is daar lid van! Dit instituut is al zó lang zo machtig dat ze vol misbruiken zit. Reeds in de 14e en vooral 15e eeuw is daar al wel stevige kritiek op geweest, maar in 1517 is daar plots een professor theologie uit Wittenberg die volgens de overlevering 95 stellingen aan de kerkdeur van zijn stad nagelt. Ik heb het hier natuurlijk over Maarten Luther! In zijn aanplakbiljet hekelt openlijk de rijkdom, de politieke macht, de aflaathandel, het celibaat van de clerus, de onfeilbaarheid van de Paus en alle andere misstanden binnen de Katholieke Kerk die je maar bedenken kan! Ze staat volgens Luther mijlenver af van het christelijke geloof van eenvoud en naastenliefde. Voor onze augustijner monnik moet de Bijbel altijd het laatste woord hebben, niet één of andere man in het purper in het Vaticaan die via allerlei dogma’s heerst over de gelovigen. En Luther gaat ver in zijn kritiek, hij publiceert die zelfs, en dankzij een vrij nieuwe uitvinding, de boekdrukkunst, verspreiden zijn ideeën zich razendsnel over Europa… in Duitsland, Engeland, Frankrijk, overal kent zijn ‘gereformeerde’ - letterlijk hervormingsgezinde leer - grote belangstelling; en zo ook in de Nederlanden.
Nu, vermits er geen scheiding was destijds tussen Kerk en Staat, wil dat zeggen dat wie de kerk aanvalt, ook de staat aanvalt en vise versa. Onze Karel is letterlijk in zijn wiek geschoten, niet alleen als goed katholiek maar ook om een veel pragmatischere reden. Zijn immense rijk is er een van losse verbanden… en als er nu 1 ding is dat ze gemeen hebben, dan is dat toch wel het katholieke geloof. Religie als de lijm tussen zijn onderdanen! En dan komt daar plots die Duitse monnik met zijn nieuwe ideeën de helft van de religieuze lijmpot uitgieten… Zo niet moet de keizer gedacht hebben, ni mee mij. Tijdens de Rijksdag van Worms in 1521 laat hij Luther sommeren, hij mag het komen uitleggen met andere woorden; Karel verwacht eigenlijk dat Luther zijn ideeën publiek afzweert, maar dat doet hij dus niet: hij zegt: “pas als iemand mij van mijn dwalingen overtuigt, dan ben ik de eerste die mijn eigen boeken in de vlammen werpt, maar tot dan is mijn geweten een gevangene van het Woord van God ”. Karel moet echt woest en verbouwereerd zijn, hoe durft dat theoloogje uit Wittenberg zo tegen zijn gezag ingaan…, in het befaamde Edict van Worms doet hij Luther dan ook in de Rijksban en hij schrijft er persoonlijk bij “dat hij, Luther dus, en al zijn volgelingen moeten uitgeroeid worden”! Ze worden letterlijk vogelvrij verklaard! En de keizer laat er geen gras over groeien: er worden al heel snel zeer strenge plakkaten uitgevaardigd tegen de andersdenkenden. Een jaartje later al, in 1522, stelt hij een Inquisiteur Generaal aan die de opsporing van ketterij in goede banen moet gaan leiden. En passant benoemt de Paus diezelfde brave man ook maar ineens tot Pauselijke Inquisiteur, al wast maar om de puntjes in het vet op de repressieve - i te zetten! Beide leiders verdedigen toch dezelfde belangen, nietwaar?
Onze inquisiteur begrijpt het gevaar van de drukpers! Als hij de verdere snelle verspreiding een halt wil toeroepen, dan moeten de ‘foute’ Lutherse boeken en teksten verboden en vernietigd worden. En hoe beter dan ze op een hoop te gooien en in brand te steken… dit zou gebeuren in Antwerpen, Leuven, Gent… Maar brandstapels kwamen er niet enkel voor de protestantse boeken. Nee, nee, we zijn 1523, op de Grote Markt van Brussel, 2 Augustijner monniken (Luther was dat ook geweest) van het Sint Andries klooster in Antwerpen worden publiek verbrand omdat ze als enige 2 van hun gemeenschap het nieuw verworven geloof weigeren af te zweren. Hendrik Vos en Jan van Esschen, want zo heten de broeders, zouden de eerste martelaren worden van de Reformatie. Bovendien wordt het klooster van Sint Andries - het ketterse nest - leeggemaakt, de inboedel aangeslagen en verkocht en met de grond gelijk gemaakt, met uitzondering van de kloosterkerk, want die staat er vandaag nog! Uit het oog, uit het hart, of moet ik zeggen, uit de ketterij; zo moet men gedacht hebben.
Vreemd genoeg zouden het toch niet zozeer de Lutheranen of later de Calvinisten zijn die op de brandstapel terechtkomen, maar wel de wederdopers! Die zijn niet alleen tegen het dopen van pasgeborenen, ze waren ook - en vooral - anarchistisch en ze wilden een herverdeling van de rijkdom, als het moest via een revolutie! Het lijkt echt op een soort religieus communisme… deze anabaptisten hadden een grote aanhang op het platteland, en dan vooral in arme middens, bij het proletariaat! En dus niet bij de Lutherse en Roomse bezittende, eerder stedelijke klasse! U begrijpt dat de overheden vooral tegen deze ‘gevaarlijke’ wederdopers gingen opgetreden, uit eigenbelang natuurlijk, want niemand geeft graag zijn macht of bezittingen af aan een stelletje religieuze fanatiekelingen; velen zouden door het vuur ‘gezuiverd’ worden, hun ziel althans!
Bent u nog mee, beste luisteraar? Mooi zo. In Vlaanderen en in Brabant is dat anabaptisme de belangrijkste protestantse stroming tot ongeveer het midden van de 16e eeuw. In de streek rond Ieper en in Bailleul, Hondschote (onthoud die 2 namen luisteraar) en andere stadjes in Frans Vlaanderen (toen nog echt Vlaanderen), vindt het een zeer ontvankelijk basis door de economische ontreddering van de lakennijverheid in de Westhoek. Een verpauperde werkende klasse ziet wel brood in het egalitaire en revolutionaire karakter van de wederdopers. Maar daardoor moeten ze op de loop voor de Inquisitie; hun eerste stop is het vrij “tolerante” Antwerpen, maar ook daar belanden een heel aantal van hen op de brandstapel, de economische belangen van de stad, weet u wel. Dus trekken velen door naar Oost Friesland en Duitsland…
Music
De anabaptisten zijn ofwel dood, of leven ondergedoken of ze zijn gevlucht… en dat zet in de Nederlanden de deur open voor nog een 3e stroming, het Calvinisme, de leer van de Franse rechtsgeleerde Jehan Calvin, beter bekend als Johannes Calvijn. Via Frankrijk, Hugenoten noemt men de Calvinisten daar, en Henegouwen sijpelt deze minder strenge maar nog steeds strijdvaardige geloofs- en maatschappijleer onze contreien binnen en verspreidt zich snel noordwaarts. In tegenstelling tot de wederdopers, vindt Calvijn gehoor in ALLE lagen van de bevolking, van de armste sukkel tot de rijkste edelman of vrouw! Volgens Calvijn “is verzet tegen de overheid gerechtvaardigd als de geloofsovertuiging in het gedrang komt”. De macht ligt bij de lokale gemeenschappen van uitverkorenen van God, waarin de staat weinig tot niks te zeggen heeft over het geloof en de maatschappelijke organisatie van zijn onderdanen! Luther zag nog een rol voor een Katholieke Staatskerk onder wereldlijke leiders, voor Calvijn was dat ondenkbaar. We gaan onze vriend Calvijn nog wel een paar keer tegenkomen in ons verhaal over Filips van Marnix.
In Antwerpen komt het Calvinisme binnen via Waalse inwijkelingen… maar onder druk van de repressie tegen de wederdopers, kunnen ook de calvinisten maar beter niet te koop lopen met hun geloof of anders ook best vertrekken naar veiliger oorden, wat velen dan ook zullen doen. Ze vluchten naar Londen, naar de Duitse gebieden en naar Emden in Oost Friesland.
U hoort het luisteraar, het rommelt in de Nederlanden. In vele lagen van de bevolking heerst er onvrede en angst. Het geweld tegen de aanhangers van het nieuwe geloof; de Katholieke Kerk die gewoon blijft voort doen alsof alles koek en ei is; sociaal en economisch gaat het niet iedereen voor de wind én ook politiek wringt het meer meer tussen keizer Karel en zijn erflanden aan de Noordzee… neem daarbij nog de latente oorlogsdreiging… en u begrijpt dat het zeer moeilijke tijden zijn en nog zullen worden…
Music
En het is in die sfeer van oproer en onvrede dat Philips van Marnix, Heer van Sint-Aldegonde, West-Souburg en Touwinck zoals hij voluit heet, wordt geboren in het voorjaar van 1540, hoewel er nog steeds discussie is; volgens sommige bronnen ziet hij het levenslicht al in 1538. Wat er van aan is, zal de toekomst misschien uitwijzen, maar wat wel zeker is, is dat hij een geboren en getogen Brusseleir is. We weten dat omdat hij in 1576 het vriendenboek ondertekent van een zekere Emmanuel Demetrius of Van Meteren, koopman, historicus en volle neef van de beroemde cartograaf Abraham Ortelius. Hij schrijft en ik citeer: “Philippus Marnixius Sancto Aldegondius Bruxellanus”,! Filips voegt dus heel bewust Brussel toe aan zijn naam; hij voelt zich op en top Nederlander én Brabander, hoewel de familie Marnix eigenlijk ingeweken is in de Nederlanden. In oorsprong zijn het Savoyards, uit het dorpje met de naam “Marnix” meer bepaald. Ze behoort in de 15e eeuw tot de zogenaamde dienstadel, waaruit de hertogen van Bourgondië reeds en later de Habsburgers hun hoge ambtenaren benoemen! Zo is Filips’ grootvader, Jean de Marnix, Sieur de Toulouse - een dorpje in de buurt van Dôle in Frankrijk -, een vertrouweling, secretaris en schatbewaarder van Margaretha van Savoy… beter bekend als … idd de landvoogdes Margaretha van Oostenrijk. Wanneer zij in 1507 op vraag van haar vader Maximiliaan van Oostenrijk haar nieuwe job als ‘procurator’ van de Nederlanden opneemt, dan verhuist Jean van Toulouse mee naar Brussel! Zijn zoon, Jacques de Marnix, is ridder en baron én wordt een vertrouweling van Karel V. Onze Jacques huwt een 1e maal met de Bourgondische, Brugse edelvrouw Marie de Haméricourt, zij was vrouwe van Mont Sainte Aldegonde, een dorpje en een bergje in Henegouwen. Uit dit huwelijk worden 2 zonen geboren, Filips en zijn oudere broer Jan. Moeder Marie sterft heel jong, op 30 jarige leeftijd; zeker Filips kan ze nooit écht gekend hebben. Wanneer vader Jacques heel wat jaren later komt te overlijden, erft de oudere Jan de titel van heer van Toulouse; Filips erft de titel langs moederskant, de Sainte Aldegonde… Veel later koopt Filips zichzelf dan ook nog het slot en ambacht van West Soubourg in Zeeland (1578), en dat lapje grond vervolledigt zijn officiële naam, zoals ik die daarnet heb uitgesproken!
Na de dood van Filips’ moeder, hertrouwt Jacques met Marie de Bonnières, een protegé van Antoine Perrenot de Granvelle, raadsheer van koning Filips II en later van Margaretha van Parma. We gaan deze controversiële, maar zeer machtige raadgever en later zelfs kardinaal nóg tegenkomen in deze podcast. De familie van Marnix is dus ingeweken, invloedrijk, bemiddeld én goed katholiek, wat met dergelijke peetvader moeilijk anders kan! Maar er broeit iets bij de broers…
Music
We zijn 1555. Keizer Karel wil nu eindelijk eens komaf maken met de protestanten en zoekt een snelle, definitieve oplossing voor het probleem. Het was hem ook wel duidelijk geworden dat de “ware godsdienst” niet bestond en dat het een eindeloze discussie was geworden, met voor- en tegenstanders. In Augsburg, een stadje in Duitsland, roept hij daarom een batterij aan experten bij elkaar en dwingt hen om tot een, als het nodig was, “pragmatische” oplossing te komen, koste wat kost. De uiteindelijk uitkomst van deze “Vrede van Augsburg” zou de hele zaak eigenlijk alleen maar erger maken. Want: “cuius regio, eius religio” oftewel “wiens gebied, diens godsdienst”, dat was de schikking die werd voorgesteld! De vorst bepaalt het geloof in zijn of haar gebieden, niet het volk. Dit was dus geen “echte” godsdienstvrijheid, waarop toch zeker de protestanten gehoopt hadden. In vele Duitse gebieden kozen de lokale vorsten resoluut voor het protestantisme; voor de Nederlanden besliste Karel dat het Katholicisme de godsdienst zou zijn en blijven… hij kon ook moeilijk anders, hij was zelf katholiek en zijn gezicht kon hij toch ook niet verliezen… dus uiteindelijk was er niks veranderd, de tegenstellingen bleven bestaan, ze werden zelfs nog groter. De keizer besefte dat hij gefaald had in zijn godsdienstbeleid en dus in zijn poging om zo een grotere eenheid te maken van zijn vele landen en bezittingen. Moegetergd en vol met jicht, trad hij even later af in Brussel; zijn broier Ferdinand erft de Duitse gebieden; aan de Staten Generaal stelt hij zijn enige zoon voor als opvolger voor de Spaanse kroon en de Nederlanden. Filips II, opgegroeid in Spanje, ultrakatholiek, maar echt he, heiliger dan de Paus, eigenzinnig… “Yo el Rey”, “ik de Koning” was zijn leuze… letterlijk, hij heerste, en niemand anders, en hij regeert met strenge katholieke hand, dat voorspelde dus weinig goeds…
Maar nu terug naar Marnix… Sinds 1553 studeren Filips en broer Jan Klassieke Letteren in Leuven. De adel studeert niet in de tijd, die hebben dat niet nodig vinden ze… zij krijgen toch de beste posten en jobs die er zijn! Voor de ambtsadel liggen de zaken wel wat anders, zij studeren net wel, om den brode, want hun hele bestaan hangt er van af! En ze beginnen er jong aan….onze Filips is amper 13 jaar oud als hij aan den unif komt…, en daar blijkt dat hij een echte taalvirtuoos is:. Frans, Nederlands, Latijn, Grieks, Italiaans… , hij spreekt en schrijft ze allemaal! Later zou die onvoorstelbare talenkennis hem nog heel goed van pas komen.
Via zijn broer Jan toont de jonge Filips al enige tijd een ontluikende interesse voor de nieuwe geloofsleer van … Calvijn. Maar, het is nog voorzichtig, een beetje schoorvoetend. En hoe weten we dat? Jaren later schrijft Filips in een brief aan een vriend dat hij in Leuven op een bepaalde dag in een boekhandel op zoek was gegaan naar een boek van een zekere professor Tapper. Nu die Tapper was een oer-conservatieve Katholieke prof, zoals er in Leuven heel veel waren in die tijd. Maar waarom wilde Filips dan per sé zijn boek hebben? Wel, om Calvijn en Luther aan te vallen en te bestrijden, had Tapper net heel veel plaats aan de ketterse ideeën van beide heren gegeven! Maar omdat hij een goeie katholiek was en boven alle verdenking stond, stond zijn boek NIET op de Index van de verboden boeken… als Filips Calvijn wilde lezen, dan moest hij dat op deze manier doen… met een omweg! Hij schrijft trouwens ook dat hij het boek niet had kunnen vinden destijds (maar dat het nu wel in zijn bibliotheek staat). Filips was reeds erg jong een kritische geest, das wel duidelijk.
Na Leuven vertrekken de broers in 1555 op buitenlandse studiereis. De eerste halte is Parijs. Aan het Collège Boncourt schrijven ze zich in aan de faculteit theologie. En daar is een zekere George Buchanan de rector van Filips… misschien zegt die naam u niks, mij eerst ook niet, maar deze Schotse humanist was een vurig en strijdvaardig Calvinist en hij zou een grote invloed hebben op Filips! Onze Buchanan is vooral tegen het theoretisch en politiek zeer slap Lutheranisme, en hij drukt de jonge Filips op het hart dat hij uiteindelijk zal moeten kiezen, want het Calvinisme laat geen half werk toe, het is alles of niks, compromissen bestaan niet! En dat is een probleem… want Filips krijgt in Boncourt namelijk een opleiding tot kanunnik in het bisdom Terwaan, in Frans Vlaanderen. Via een stevige, goed katholieke prebende kan hij zo in zijn Parijse onderhoud voorzien; hij speelt dus eigenlijk het spel van de Kerk, het spel van het geld waartegen de Calvijn zó fulmineert, vlotjes mee als het hem uitkomt. Onze Filips is een twijfelaar… hij kan soms moeilijk echt kiezen, ook later nog. Altijd voorzichtig, wikkend en wegend. Vergeet ook niet dat hij via zijn stiefmoeder de allesziende ogen van Granvelle in zijn rug voelt priemen…. en dat hij nog maar een knaap van amper 16 jaar is.
In mei 1557 gaat de studie in de godgeleerdheid verder in Dôle, een universiteitsstadje in Franche-Comté, in de achtertuin van Granvelle nota bene, die van daar afkomstig was. Heeft hij de broers naar daar gehaald om dan als een soort “big brother” een oogje of oortje in het zeil te kunnen houden op hun religieuze wegen. Het zou kunnen hé, want hij moet toch ook gevoeld of gewoon zelfs gezien hebben - en zeker bij Jan - dat ze de nieuwe religie erg genegen waren? En toch, Granvelle of niet, ook in Dôle waren de geesten van de hervormers rond… Er studeren heel wat buitenlanders aan de faculteit en vooral ook Lage Landers, mannen die later openlijk voor het Calvinisme én de opstand zouden kiezen. Voor broer Jan is de cirkel dan rond: hij is definitief overgegaan naar het Calvinisme en hij vertrekt vanuit Dôle in ballingschap naar Padua in Italië, straf hé, naar Italië, hét bolwerk van het Catholicisme! En toch was hij daar blijkbaar veiliger dan in Frankrijk. Jan probeert zijn broer te overhalen mee te gaan, maar Filips durft de stap nog niet te zetten… 3 maanden lang is hij in dubio. Dan beslist hij om zijn broer toch achterna te gaan! Stel je voor dat je op 17 jarige leeftijd zo een keuze moet maken… dat moet echt niet simpel geweest zijn.
Padua… een stadje vlakbij en onder sterke invloed van Venetië. De universiteit, progressief, ruimdenkend… het Calvinisme heeft er een poot binnen en ook heel wat aanhangers. Maar, heel openlijk is dat nog altijd niet. Velen zitten achter een façade van de goede, brave katholiek! En ook Filips, en misschien zelfs Jan, beleeft niet openlijk zijn nieuw geloof. We weten dat omdat de oudst bewaarde brief van Filips die we hebben, in Padua werd geschreven in juni 1558 én was gericht aan… Granvelle! Het is een soort dankbrief voor zijn hulp om de broers aan de unif van de stad binnen te krijgen! Het masker staat nog steeds op Filips’ neus.
Nu niet zo ver van Padua vandaan, ligt Trento… Trente in het Nederlands… misschien doet dit een belletje rinkelen? Ja, nee? Sinds 1545 probeert de katholieke kerk er onder leiding van enkele Pausen een antwoord te vinden op de maatschappelijke en doctrinaire vragen die zowel Luther als Calvijn hadden opgeworpen tegen de mistoestanden in de Kerk. Tegen de tijd dat Filips in Italië studeert, loopt het concilie naar zijn einde… en is het duidelijk dat de kardinalen en bisschoppen een verstrenging van het katholiek geloof voorstaan ipv een versoepeling van de inquisitie tegen het protestantisme! Heeft het besef dat er van godsdienstvrijheid echt geen zou sprake zijn, invloed gehad op Filips om definitief te kiezen voor het nieuwe geloof? Tja, als ik in zijn schoenen zou staan… Na Padua finaliseren de broers hun Grand Tour van Italië met 2 korte stops in Bologna en Rome; in latere correspondentie beschrijft Filips hoe slecht Italië eigenlijk wel was geweest… In de laars was hij definitief een overtuigd Calvinist geworden, hij had van dichtbij de macht en ik zou bijna zeggen de geestelijke onmacht van Rome mogen voelen!
Music
Einde 1559 of begin 1560 gaat het richting Zwitserland, naar het baken van het Calvinistische licht, Genève. Sinds een tiental jaren had Calvijn, er in zijn ogen ideale politiek-religieuze gemeenschap gesticht, een stad vol uitverkorenen van God! De aantrekkingskracht van Genève op al wie het nieuwe geloof genegen was, was enorm; als je sommige oude bronnen mag geloven, konden ook Filips en Jan er niet snel genoeg naartoe. Bij aankomst zouden ze prompt een mis hebben bijgewoond van hun stichtend voorbeeld! Het is net dit feit, die eredienst, dat historici doet vermoeden dat Filips in Italië al tot het Calvinisme is overgegaan. Nu Calvijn had enkele jaren voordien een universiteit gesticht aan het Lac Léman, vooral met het oog op de opleiding van predikanten, want ja, iemand moest de uitverkorenen wel op niveau brengen om in het paradijs te geraken natuurlijk, al kon je daar eigenlijk niet zo veel aan doen tijdens je aardse leven, want elk mens was gepredestineerd.
En het is aan die school van het Calvinisme dat Filips en zijn broer, samen met vele anderen uit heel Europa, de “zuivere” theologie komen studeren.
Ze krijgen er les van én Calvijn zelf, én diens leerling en later opvolger Theodorus Beza, die andere befaamde Protestantse theoloog-docent… Filips en Jan wonen in Genève trouwens zo goed als naast Calvijn en Beza, bij een Franse hugenoot, Francois Bourgoin genaamd. Ironisch genoeg staat het huis van deze protestantse vluchteling in de rue des chanoines, de Kanunnikstraat, en Filips was of is op dat moment nog kanunnik in Terwaan. Eens hij definitief van geloof switcht, moet hij uiteraard abdiceren, maar ik denk niet dat dat een groot moreel probleem is geweest.
Er was dus ook buiten de universiteit behoorlijk wat contact tussen de broers en enkele zeer radicale Calvinisten. Als Filips al geen overtuigde Calvinist was vóór Zwitserland, dan was hij nu wel bijna een extreme aanhanger geworden, net zoals zijn broer trouwens. Hij zou later, na zijn terugkeer naar de Nederlanden, een intensieve briefwisseling blijven onderhouden met Beza! Zijn theologische invloed zou levenslang blijven doorwerken op Jan, én zeker ook op Filips!
Music
Tot ongeveer het midden van de 16e eeuw blijft de Reformatie in de Nederlanden op een vrij laag peil in vergelijking met bijv de Duitse vorstendommen of de Hugenoten in Frankrijk. En daar zat natuurlijk de Inquisitie met hun brandstapels voor veel tussen. Gewoon even ter info, in de Lage Landen zouden tegen het jaar 1600 tussen de 2000 en 3000 protestanten van allerlei pluimage op de brandstapel terecht komen. Zo heeft u een idee van de amplitude van de vervolgingen. En de afschrikking werkt: je zou voor minder je geloof niet al té veel tentoonspreiden!
Maar, kort voor het begin van de Tachtigjarige Oorlog, zo rond 1560, net op het moment dat Filips II de vervolgingen nog aanscherpt, net dan ontstaan er in Vlaanderen en Brabant de eerste ondergrondse protestantse, Calvinistische gemeenten. Dat klinkt contradictorisch, maar dat is het niet. In de jaren voor Augsburg waren er heel wat gereformeerden op vlucht geslagen, weet u nog? En daar in buitenland en zeker zij die naar Genève waren getrokken, ontdekken ze het Calvinisme pas echt! Vol Calvinistisch vuur en strijdvaardigheid keren er rond die tijd een heel aantal van hen terug naar huis; en het waren deze ‘strijders’ van Calvijn die deze clandestiene gemeenten gaan oprichten, organiseren én aansturen… en tot de groep van zeer overtuigde Calvinistische thuiskomers behoren dus ook de gebroeders Marnix. Ergens begin 1561 is het gedaan met studeren en laten ze Genève achter zich. Via Frankrijk en Londen is Filips in 1562 naar Antwerpen gekomen; Jan trekt naar zijn thuisstad Brussel.
In de periode die volgt blijft Filips zo goed en kwaad als het kan, onder de radar van de Inquisitie; maar hij zit niet stil, verre van…. het Calvinistische vuur brandt echt wel in hem! In wat volgt zal hij dat ook publiek gaan tonen én daarvoor is 1 man verantwoordelijk: Willem van Nassau, Prins van Oranje. Maar hoe dat verder verloopt, dat vertel ik u de volgende keer; tot dan beste luisteraar.
