8.2. Filips van Marnix van Sint Aldegonde - E2: Openlijk Calvinisme en "van Beelden Afgeworpen" (1562-1566)

In reeks 8 vertelt Gids53 over het leven van Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde, West-Souburg en Touwinck en zijn rol in de 80-jarige Oorlog. In episode 2  is Filips terug in de Nederlanden. Hij is heel voorzichtig wat betreft zijn Calvinisme; de Inquisitie tegen de ketters is op haar hoogtepunt! Maar toch zal hij meer en meer zijn geloof publiek gaan aanhangen en verdedigen. Willem van Nassau, Prins van Oranje kruist op zijn pad, ze worden vrienden. In de Nederlanden neemt het verzet tegen de Inquisitie en uiteindelijk tegen koning Filips II van Spanje slag om slinger toe en Filips van Marnix neemt mee het voortouw. Het Wonderjaar 1566 zal uiteindelijk uitmonden in de Beeldenstorm.  Heel veel luisterplezier. Volg de podcast hierboven en krijg automatische updates! 

Volg de podcast en krijg automatische updates! En check mijn website voor extra insights.
@luisteraars op Spotify en Apple Podcast: niet vergeten te raten aub.

Transcript

Stem Filips: “6 jaar lang, vanaf mijn terugkeer uit Genève tot het begin van de onlusten, heb ik me verborgen gehouden onder het kruis van de vervolgingen, die op dat moment zeer hevig waren”! Dit is wat Filips jaren later, in 1598 getuigt over zijn terugkeer naar huis vanuit Genève. Hij had zich dus jaren gedeisd moeten houden na zijn geestelijke transformatie! En zo waren er velen in de Nederlanden! In een van zijn brieven schreef hij ooit: “Ik openbaarde mijn overtuiging niet: behoudens dat ik niets deed wat mijn geweten mij verbood”. Filips verdiept zich in die eerste jaren nog verder in de gereformeerde theologie. Hij bouwt gestaag aan een netwerk van bevriende Calvinisten in binnen en buitenland en correspondeert onafgebroken met hen over geloof en maatschappij. Maar publiek houdt hij zijn ‘foute’ overtuigingen nog wel even voor hemzelf, met de nadruk op ‘even’.

Ik ben in de vorige episode gestopt in 1562. Rond dat jaar trouwt Filips voor een eerste maal. De uitverkorene is een jonge dame die luistert naar de mooie naam van Philipotte de Bailleul of Belle in het Nederlands. Hier heb je dat noordfrans anabaptistisch stadje weer uit vorige aflevering… Veel weten we niet over Philipotte, enkel dat ze in Brugge werd geboren, even oud is als haar gemaal en dat ze er ook protestantse sympathieën op na houdt, ma ja met zo’n achternaam, Calvin zou zeggen dat het predestinatie is! Samen zou het koppel 4 kinderen hebben: een zoon en zeker 3 dochters. Of het huwelijk zich in Antwerpen heeft voltrokken is niet echt geweten. Maar het kan zowat overal geweest zijn, want Filips en zijn familie waren veel onderweg. Zo gaat hij nog eens terug naar Londen, verblijft hij een poos in Zeeland bij een vriend, om dan uiteindelijk ergens rond 1565 in Breda neer te strijken en er ook een tijdje te blijven wonen. En Breda zal beslissend worden voor Filips….

Uit latere vonnissen tegen hem en zijn vrouw, blijkt namelijk dat vooral mevrouw Marnix regelmatig hagepreken bijwoont op “den buiten” rond de stad. Reizende predikanten krijgen tafel en bed bij Filips thuis; mja, daar kan je al snel mee in de problemen komen als dat uitkomt. En pas op, verklikking is van alle tijden hé… En er is nog meer, in het huis van de familie Marnix worden besloten - verboden wel te verstaan - Calvinistische bijeenkomsten gehouden, de risico’s die daaraan verbonden waren, kan u echt niet overschatten, beste luisteraar. Maar het geeft perfect weer hoe Filips van Marnix meer en meer een Calvinistisch activist wordt en de risico’s minder en minder schuwt! 

Wie dat ook niet echt doet, is Lodewijk van Nassau, jongere broer van Willem van Oranje! In 1565 resideert de Prins van Oranje op vrij regelmatige basis in de Baronnie van Breda, dat is, als hij niet in Brussel of in Antwerpen zit voor staatszaken. Aan zijn hof krioelt het zoals steeds van de edelen, ambtenaren, lobbyisten, …en het is daar dat Filips al gauw in contact komt met Lodewijk. Ze worden vrienden, en omdat ze beide overtuigde Calvinisten zijn, worden ze ook soulmates en bondgenoten in de strijd om godsdienstvrijheid! Filips kent Willem van Oranje wel, maar ze zijn nog niet echt ‘close’, laten we het zo zeggen. Maar dat zou nog wel veranderen.

Keren we nu even terug naar het politiek religieuze toneel waar Marnix nog net geen hoofdrolspeler is…

Madrid ergens rond 1560… Sinds enkele jaren is koning Filips II teruggekeerd naar Spanje, het land waar hij was opgegroeid…, en waar hij ook zou blijven vanaf dan. In de Nederlanden regeert hij via zijn halfzus Margaretha van Parma en zijn trouwe waakhond… Kardinaal Granvelle. Als streng katholiek gaat Filips II de plakkaten die zijn vader Karel tegen de protestanten had uitgevaardigd, met extra ijver laten uitvoeren (al maakt hij ze niet echt strenger, zoals ik in de vorige aflevering zei). Na het einde van het Concilie van Trente worden de vervolgingen door de Inquisitie steeds strenger, vooral omdat er meer en meer ondergrondse protestantse gemeenten ontstaan in de Nederlanden; en het zijn met name de Calvinisten worden moediger en driester in hun geloof én in hun drang naar verandering! (trommel van de brandstapel) Daarom is 1563 het topjaar in de persecuties, er zijn steeds meer ketters die de Inquisitie vervolgt! … Pieter Breughel schildert dat jaar in Antwerpen zijn Dulle Griet… de Hel, het vuur van de Ketters, de oorlog die dreigt. Had de oude Brueghel dat voor ogen toen hij zijn beroemde helletafereel uit zijn penseel toverde? Ik vraag het me soms echt af wanneer ik het Museum Mayer van den Bergh het werk sta te gidsen… 

Aan het hof van de landvoogdes in Brussel probeert Margaretha van Parma een iets meer gematigde politiek te voeren om de Nederlanden niet in een regelrechte (burger)oorlog te storten. Maar er is steeds Granvelle, die scrupuleus de politieke en religieuze agenda van Filips II uitvoert. Vanuit de Raad van State, het hoogste adviesorgaan van de landvoogd in de Nederlanden, komt er openlijk verzet tegen de rol van Granvelle. Een paar van de hoogste edelen van het land, Lamoraal van Egmond, Filips graaf van Horne en Willem van Oranje, de belangrijkste edelen in de Raad, vormen een soort van triumviraat, de Ligue der Groten, in de eerste plaats om hun eigen tanende politieke macht proberen te redden. Ze hebben ook wel oog voor de onmogelijke situatie van de Calvinisten, hebben er zelfs sympathie voor… maar die houden ze wijselijk voor zichzelf. Ze draaien en keren, proberen overal via politiek gekonkelfoes de macht van de kardinaal en enkele andere edelen (raad van? ) te ondergraven, ze gaan tot net op het randje van het toelaatbare, maar er net niet over… ze willen niet in ongenade vallen bij Filips II en beschuldigd worden van hoogverraad… want dat is gelijk met zelfmoord, letterlijk! Uiteindelijk krijgen ze de koning zo ver om in maart 1565 zijn belangrijkste raadgever terug naar Franche Comté te sturen, met de opdracht om …. voor zijn zieke moeder te gaan zorgen, haha! Filips offert dus zijn belangrijkste raadgever in de NL op om de binnenlandse vrede te bewaren! 

Met Granvelle weg krijgen de hoge edelen en de Raad van State weer opnieuw meer invloed en komt de godsdienstkwestie hoger op de agenda… (paarden met koets) graaf Egmond trekt naar Madrid om de zaak van de Inquisitie aan te klagen… de koning vraagt bedenktijd… en zo lang hij nadenkt, blijft alles hetzelfde, vervolgingen, onderzoeken, brandstapels…. maar eigenlijk laten de hoge edelen nog steeds begaan, om zelf hun handen niet te verbranden aan dat hele godsdienst gedoe, en ook dat mag u weer letterlijk nemen. 

Bij de lage adel, waar ook onze Filips van Marnix toe behoort, neemt de onrust en vooral de onvrede slag om slinger toe…. We zijn in de zomer van 1565. De hoge edelen bakken er politiek niks van, zij zitten in hun ivoren toren bij de landvoogdes, terwijl het land steeds verder afglijdt in chaos. De oogsten zijn mislukt, de broodprijzen zijn torenhoog, de lonen dalen, de werkloosheid neemt toe, er dreigt, nee, er is hongersnood, én deze ontvlambare situatie voedt natuurlijk de religieuze tegenstellingen nog meer! En er komt maar geen antwoord uit Madrid, maar eigenlijk weet iedereen, diep in hun binnenste, dat ze geen al te positief nieuws hoeven te verwachten. Koning Filips neemt trouwens zijn tijd, hij wikt en weegt, vraagt god om raad en is gepreoccupeerd met zijn oorlog tegen de Turken in Malta. Er verschijnen in de Nederlanden pamfletten, regelrechte sluikpers tegen de vorst, tegen Granvelle, tegen de Inquisitie… men voort een papieren oorlog om verandering. Nu, dat soort drukwerk maken of verspreiden, dat is niet zonder gevaar, de koning had elk geschrift dat niet stichtend was, lees dus niet goed katholiek, laten verbieden.  

En of het broeit in de Nederlanden? In Spa, u weet wel, het Belgische stadje bekend om zijn badhuizen, is er die zomer een eerste geheime ontmoeting tussen Lodewijk van Nassau en enkele andere behoorlijk radicale calvinistische edelen. Ik zie het zo voor mij, bijna als in een maffia-film, enkele hoge bazen die al badend bespreken wat er nu verder moet gebeuren…. Lodewijk was een pak radicaler dan zijn broer Willem, maar hij was daar ook, en misschien wel vooral, om de temperatuur te komen meten bij deze extremere edelen; na de meeting zou hij Oranje dan briefen over de situatie. Eén van de edelmannen daar in het zwembad was Jan van Toulouse, idd onze Jan uit de 1e aflevering. Hij was altijd al veel pragmatischer geweest dan zijn broer Filips, en sinds zijn terugkeer uit Genève was zijn politiek activisme alleen maar toegenomen, zoals hier in Spa wel overduidelijk blijkt! Beramen ze daar al een soort coalitie van edelen en hoge burgerij tegen de plakkaten en de Inquisitie? Of zijn dit nog maar ‘verkennende’ gesprekken… een beetje zoals vandaag in onze politiek bij een regeringsvorming? De meningen zijn verdeeld, maar die meeting daar Spa anticipeert wel degelijk op wat volgen zou. 

Want half oktober schrijft Filips II vanuit zijn jachtslot twee brieven aan Margaretha van Parma… hij heeft zijn besluit genomen… over staatshervormingen en de rol van de hoge adel wil hij heel misschien nog wel nadenken, maar de strengheid tegen de andersgelovigen blijft; hij schrijft (veer): “ik ben verbouwereerd te lezen over de pamfletten en schotschriften tegen de Inquisitie… dit is onaanvaardbaar, dit is godslaster! De Inquisitie is net heel hard nodig om het volk tot betere inzichten te brengen, op het juiste pad te blijven! Voor alle aanhangers van de ketterij kan ik op geen enkel moment een generaal pardon toestaan!” U hoort het goed, voor Filips is het simpel: “het is katholiek of niks”! In de kringen rond de landvoogdes is men niet opgezet met dit nieuws. De meeste edelen had toch stiekem gehoopt op een ietwat meer genuanceerd antwoord, ma ja, de koning is omringd door vooral Spaanse raadslui, en die hebben geen flauw benul van wat er leeft in de geesten in de Nederlanden en ze zijn al even radicaal katholiek dan de radicaalste protestant! Maar koppig of niet, voor Filips II betekent het Calvinisme ook een politiek gevaar. Weet u nog in de vorige aflevering dat ik zei hoe Calvin de staat ondergeschikt maakt aan een theologische maatschappijs tructuur? De nieuwe kerk staat boven de staat! Zoals gezegd op het einde van de vorige episode, zijn er sinds begin van de jaren ‘60 van de 16e eeuw, meer en meer ondergrondse Calvinistische gemeenten of consistories actief in de Nederlanden. Elke aanhanger van de Calvinistische religie was namelijk verplicht zich bij zijn plaatselijke gemeente aan te sluiten. Die koos uit haar midden ouderlingen en diakenen. Samen met de predikanten vormden die het bestuur van de consistorie naar het voorbeeld van het Godsrijk Genève. Dit was een eerste vorm een soort zelfbestuur voor elke burger gebaseerd op zijn of haar geloof en vrijwillige toetreding, terwijl dit vroeger exclusief een voorrecht was voor de clerus. Iedereen kon er zich bij aansluiten en wanneer dat massaal gebeurt wordt het Calvinisme een echte, zeer goed georganiseerde gemeenschap, geleid door de (kerkgemeenten) vele consistories! Tja, en als je dat zo bekijkt, wat had de koning anders moeten antwoorden dan dat hij vierkant tegen de Calvinisten is, tenzij hij dit alles ok vond natuurlijk? Deze visie op en organisatie van de maatschappij is trouwens ook één van de belangrijkste redenen waarom de Lutheranen in de Nederlanden weinig of zelfs niets van doen willen hebben met de Calvinisten en waarom ze niet echt daadkracht hebben in de opstand!! 

In elk geval, de brieven laten duidelijk zien dat Filips II de gewijzigde maatschappelijke situatie in zijn landen van herwaarts over (de oude benaming voor de Nederlanden) fout heeft ingeschat! Zijn epistels zetten een aantal mechanismen in gang die tot een extreme radicalisering van de situatie zouden leiden. En plots gaat dat heel snel.

In november 1565 is het groot feest op het Kasteel Koudenberg in Brussel. De zoon van Margaretha van Parma, Alexander Farnese trouwt er met Maria van Portugal. De hele jetset van de NL is aanwezig, ook Filips en Jan van Marnix, én de edelen die in Spa waren geweest. Ze gebruiken de feestdis om gelijkgestemden te ronselen. Het is tijd voor verzet, gewapende revolte tegen de Inquisitie zelfs. Tijdens het huwelijksfeest scharen nog meer edelen zich achter het idee van openlijke strijd . 

De grondbeginselen van het Eedverbond der edelen of het Compromis zoals men het is gaan noemen, stonden al op papier vóór het huwelijksfeest. Heel lang is dit in het Frans opgestelde pamflet, meer is het eigenlijk niet, toegeschreven aan aan Filips van Marnix, vermoedelijk omdat hij later naam en faam heeft gekregen met al zijn geschriften en apologieën. Maar dat klopt niet! Het ontwerp is van de hand van broer Jan; en zijn mede-aanstokers/oprichters van het Verbond, Hendrik van Brederode en Lodewijk van Nassau hebben het wat aangepast en verbeterd. Er worden 7 kopieën gemaakt, in het NL en zelfs in het Duits en rondgestuurd in de Nederlanden en daarbuiten en uiteindelijk zullen een 400-tal edelen zich aansluiten bij het Verbond, zowel Calvinisten, Lutheranen en zelfs gematigde Katholieken.

Kerstmis 1565, Brussel. Na enkele weken van besprekingen ten huize van Nicolaas de Hames, heraut van het Gulden Vlies, radicaal Calvinist en aanstoker van het eerste uur, komt het Verbond der Edelen officieel tot stond. De edelen zweren elkaar trouw “in bloed en goed”! En plots komt Filips van Marnix opnieuw in het verhaal… u vroeg het zich zeker al wel af, niwaar beste luisteraar?…. waar is ons hoofdpersonage gebleven… wel, daar in dat Calvinistisch huis in Brussel is Filips van Marnix wél aanwezig, net als zijn broer en de andere kopstukken van het Verbond! Zijn masker valt rond deze tijd helemaal af, het is gedaan met zich weg te steken en enkel strijd te voeren met de pen! De druk van broerlief, van zijn Calvinistische vrienden zoals Brederode, Lodewijk van Nassau en anderen, misschien wel de invloed van zijn vrouw Filipotte, van Bèza met wie hij is blijven corresponderen en de steeds hopelozere situatie van de Calvinisten, heeft van Filips een publiek activist gemaakt! 

Zoals gezegd wil het Verbond in de eerste plaats de vervolgingen doen ophouden, en deze keer met geweld als het niet anders kan. In Brussel ziet de landvoogdes het gevaar voor een opstand met de dag groter worden. Ze vraagt, nee ze eist eigenlijk van Oranje en Egmond deze recalcitrante edelen op andere ideeën brengen, hen in te tomen… zo niet is een oorlog met Spanje bijna niet meer te voorkomen, haar halfbroer de koning zou niet wijken, ze kent hem nogal goed! 

Oranje start gesprekken met de leiders van het Verbond. In februari 1566 zitten ze samen in Breda, in Hoogstraten, in Antwerpen… Filips van Marnix is steeds aanwezig, en neemt vaak het woord in de discussies! Hij is ook de go-between tussen de edelen en de Calvinistische kerkelijke gemeenten, Filips heeft duidelijk persoonlijkheid en ambassadeurs kwaliteiten, want hij zal dat later nog heel veel doen! En het is hier tijdens deze conferenties van het Verbond der edelen dat Oranje Filips écht leert kennen (hij kende natuurlijk al van vroeger; van in Breda en via zijn broer). De prins is onder de indruk van Filips’ welsprekendheid, zijn vlotte pen… en ook persoonlijk, als je de bronnen mag geloven, is er een klik tussen beide heren. Hun lot zou vanaf nu aan elkaar verbonden zijn en vooral blijven! Oranje zou Filips en zijn eigen broer Lodewijk in een brief aan een vriend zijn  “commensales perpetui” noemen, zijn ‘dagelijkse’ gasten!

Uiteindelijk komt men tot een compromis, een soort laatste kans: in plaats van onmiddellijk tot gewapend verzet over te gaan, wordt er een Smeekschrift opgesteld aan het adres van de landvoogdes. Filips van Marnix is één van de ondertekenaars van het manuscript! Met meer dan 200 zijn ze, wanneer ze op 5 april 1566 in stoet het Smeekschrift gaan afgeven in Brussel. In de grote raadzaal worden ze ontvangen door Margaretha; Hendrik van Brederode, leider van het Verbond, overhandigt haar het Rekwest. Karel van Berlaymont, raadgever van de landvoogdes, zou op dat moment schamper en luidop gezegd hebben: “N’ayez pas peur, Madame, ce ne sont que des gueux” (Wees niet bang, mevrouw, het zijn maar bedelaars!). Of hij dit echt gezegd heeft wordt meer en meer in twijfel getrokken. Wat wel waar is, is dat even later de opstandelingen zichzelf “Geuzen, schooiers maw” beginnen noemen! Wat bedoeld was als scheldnaam, zou een strijdnaam worden in de toekomst. En nu weet u ineens waar de geuzen het idee zouden gehaald hebben. 

En wat leest Margareta als ze de rol die volhangt met vele vele adellijke zegels uitrolt?

2 zaken! Ten eerste willen de edelen dat de koning de Staten Generaal weer samen roept om SAMEN de politiek-religieuze lijnen uit te zetten in de Nederlanden én ten tweede eisen ze meer godsdienstvrijheid door oa. de afschaffing van de Inquisitie en de opschorting van de strenge plakkaten tegen de ketters. In het rekwest staat over dit laatste onomwonden geschreven: “maer mits ’t selfde niet geschieden en kan, also lange als de placcaten stand grijpen, en haer rigeur houden, aengesien dat den oorspronk van alle dese inconvenienten daer uit komen, dat de selve Coninklijke Majesteit gelieve te verstaen dat de voorsz placcaten geaboleert en te niete gedaen werden: want sulx sal bevonden worden van noden te zijn, om te beletten de bederffenisse en verlies van alle dese Nederlanden van herwaerts-over, en ook de reden en rechte gelijkmatig”. U hoort het goed, als de koning de plakkaten NIET wil afschaffen, dan zal hij met recht en rede vervallen zijn van zijn rechten op de Nederlanden van herwaerts-over! Dan is hij koning af! Mja, straffe taal! Maar, het zet de koning wel uit de wind in zekere zin. Als hij wat toleranter zou willen zijn, dan blijft hij gewoon koning; het is geen rechtstreeks aanval op zijn koningsschap. Nog niet… En het geeft ook nog maar eens aan dat het Smeekschrift niet ENKEL over godsdienstvrijheid gaat, er hangt toch steeds een politiek geurtje aan!

Margaretha belooft om de koning te informeren over de eisen van de edelen, maar verder houdt ze de boot af… erg goed valt die houding niet en dus staan de edelen er 3 dagen later opnieuw, en deze keer zwicht de landvoogdes wel! De plakkaten tegen de ketters worden tijdelijk, gedeeltelijk opgeheven… ze vreest een gewapende opstand, want de hagepreken, weet u nog dat mevrouw Marnix die buiten Breda int geniep ging bijwonen, wel die preken trekken meer en meer gewapende toehoorders. Ze dragen deze wapens om zichzelf te beschermen! En vergis u niet, beste luisteraar, we spreken hier over honderden, zelfs meerdere duizenden toeschouwers; stel u eens voor dat die zich tegen het gezag zouden keren, of tegen de katholieken! Maar door de versoepelingen worden de preken en de calvinistische erediensten plots openlijk gehouden, is er minder angst, voelt men zich geleidelijk aan vrijer in de beleving van zijn of haar geloof… het gevolg is dat er nog meer volk opdaagt tijdens de preken én de kritiek die de predikanten spuien tegen de rijke Katholieke Kerk klinkt steeds luider. 

En plots is Granvelle daar weer… hij is dan wel weg uit de Nederlanden, maar hij is nog steeds heel invloedrijk raadgever van koning Filips! En dat zouden de broertjes Marnix aan de lijve ondervinden. Ze komen in het vizier van de regering in Brussel. Op 28 april stuurt men een brief aan Granvelle. Daarin staat onomwonden te lezen dat: “Les Tholousez sont cause d'une infinité de maulx, et ont infecté beaucoup de noblesse, et vont tous les jours gaignants gens. Je crains que, à la longue, ceulx qui les attouchent de près s'en sentiront. Dieu doint que je ne soie prophète”. Vrij vertaald: Les Tolousez, de broers van Toulouse, Filips en Jan van Marnix dus, zijn door en door slecht en ze hebben al vele edelen geïnfecteerd en ze winnen nog elke dag meer en meer van hun zielen. Zij die van dichtbij met hen in contact komen, gaan het gevoeld hebben… moge god me behoeden dat ik hier geen profetische woorden schrijf”, zo eindigt de brief. 

Filips wordt dus op dezelfde hoogte gezet als zijn radicale broer Jan! En dat zou Willem van Oranje in de problemen brengen, want hij is in Breda en tijdens meetings met het eedverbond gelinkt aan Filips, en dus ook aan Jan. Maar op dat moment probeert Oranje nog altijd de kerk letterlijk in het midden te houden, om niet openlijk te breken met de landvoogdes en dus met Filips II. Wat een spagaat doet hij toch steeds! Om zich van Marnix te kunnen distantiëren gaat hij zelfs zo ver dat hij hem de toegang tot de baronie van Breda ontzegt, Filips mag er zich niet meer tonen, en dus ook niet meer wonen! Amai, en dat voor een dagelijkse gast, weet u nog.. Het geeft wel aan hoe ‘gevaarlijk’ Marnix werd beschouwd! Maar wanneer één van de topambtenaren van de prins met het uitzettingsbevel komt aanzetten, blijkt “Que le comte Lodovic 1'avoit faict retourner”, dat graaf Lodewijk - van Nassau - zijn beste maatje Filips toch heeft laten terugkeren naar Breda! Ha! Vriendjespolitiek van de bovenste plank. Nu, goed voor Filips, maar dit voorval toont wel 2 dingen aan. Ten eerste dat de 2 Marnixen nu definitief op de radar van de overheid staan, ze zijn over de lijn gegaan met hun daden en calvinistische propaganda en als dusdanig vijanden van de staat geworden! En ten tweede, hoe lang kan Willem van Oranje de druk om definitief te kiezen tussen Spanje en openlijk verzet nog volhouden; zijn situatie wordt met de dag complexer en vooral steeds meer onhoudbaar!

In de lente en de vroege zomer van 1566 lopen de gemoederen steeds verder op in de Nederlanden; voedsel is schaars en duur door de mislukte oogsten van het jaar voordien; het is een bijna revolutionair klimaat. Er circuleren pamfletten met je reinste propaganda, dat er godsdienstvrijheid zou zijn!!! Vele ballingen keren weer huiswaarts, nu het veiliger is… De hagepreken worden daardoor steeds groter, de opstootjes nemen toe; de roep naar complete Calvinistische vrijheid ook. En de clandestiene consistories treden nu uit de schaduw. Ze hebben heel veel leden, veel radicale predikanten en vooral ook heel wat rijke kooplieden en burgers in hun midden. Er is dus geld! Ze willen veiligheid, willen vrijheid. Er volgt opruiing tegen de katholieken, tegen de koning van Spanje, hij is de belichaming van jaren bloedige onderdrukking… een opstand is in de maak, of moet ik eerder van een soort burgeroorlog spreken?! En Antwerpen is alweer de spil, een echte broeihaard (denk maar aan de anabaptisten uit de vorige aflevering), waar de hagenpreken tot wel 25000 toehoorders hebben. Via de vele commerciële netwerken en de consistories springt het gereformeerde vuur snel over naar andere steden en regio’s. We weten dat onze Filips van Marnix zich actief mengt in de Antwerpse consistories rond die tijd! 
De centrale overheid in Brussel ziet het helemaal fout lopen… in hun ‘paniek’ laten ze de landvoogdes gewapende troepen someren… Op 3 juli komt er opnieuw een strenger plakkaat waarin de predikers met de doodstraf worden bedreigd (niet dat die veel uithaalde), en Willem van Oranje wordt als Markgraaf naar de Scheldestad gestuurd, in een poging om de gemoederen daar te bedaren, want vergeet vooral niet beste luisteraar, Antwerpen was economisch van enorm belang voor de Nederlanden! Als bijv de buitenlandse kooplieden (vele Katholiek) de stad zouden verlaten vanwege de onlusten, dan zou dat een ramp zijn voor de ganse Nederlanden zou ik bijna durven zeggen! Het belooft een heel heel warme zomer te worden in 1566. 

15 juli. Sint Truiden; de opstandige edelen van het Verbond komen samen in Sint Truiden; ook Filips tekent weer present! vandaag ligt het stadje in Limburg, maar toen lag het in het Prinsbisdom Luik. De keuze van de opstandelingen was niet toevallig. Sint Truiden lag niet op Habsburgs grondgebied, dus kon de landvoogdes natuurlijk niet ingrijpen en hen allen laten arresteren met hoogverraad als vonnis, want dat wisten de deelnemers maar al te goed. 

In Sint Truiden zit het er al snel bovenarms op! De aanwezige katholieke edelen, die waren er ook bij, weet u nog, waren voor de afschaffing van de vervolgingen, maar een totale vrijheid van geloof voor de Calvinisten? Nee, dat was een brug te ver! De radicalere edelen, de consistoriën (en vooral die van Antwerpen) en enkele extremistische predikers stelde aan de Raad van het Verbond voor om naar de wapens te grijpen; de preken moeten beschermd worden riepen ze in koor! En gezien de financiële draagkracht van de rijke kooplieden aanwezig… zij zouden het ronselen en onderhoud de van soldaten wel betalen! Het Verbond radicaliseert… Margaretha vraagt Oranje om nog maar eens met die lage opstandige edelen te gaan praten… maar de Prins durft het explosieve Antwerpen niet té lang te verlaten. Dus komen de graaf van Egmond en Oranje in Duffel samen met de Raad: Brederode, Nassau, Marnix en enkele andere bespreken en onderhandelen met de hoge edelen. Oranje vraagt dat het Verbond het Smeekschrift zou respecteren en vooral, om niet veel meer te vragen, want enkel dan kan hij het Verbond nog ontzien bij de Landvoogdes en de koning. Tegen hun zin stemt de Verbondsleiding in. Ze zouden dat voorstel in Sint Truiden gaan verdedigen. Maar, eens daar aangekomen, hadden de Katholieken de vergadering al verlaten en waren de Calvinistische standpunten nog verder aangescherpt. De consistoriën dienden een petitie in “ten name van de Coopluiden, Borgeren en ingesetenen deser Nederlanden, der Religiën toegedaen, om in vrijheid hunner conscientien en exercitie hunner Religie in allen stillicheid en gehoorsaamheid te mogen leven”. Ze willen dus totale godsdienstvrijheid, niet enkel het afschaffen van de Inquisitie. En er zouden troepen geronseld worden, al was het maar om ze achter de hand te houden. Er volgen zware discussies en als compromis komt er een 2e Smeekschrift uit bus, dat op 29 juli 1566 door 12 edelen wordt gepresenteerd aan de landvoogdes. Ook het verzoek van de consistoriën wordt doorgegeven. En wat was de rol van Filips van Marnix in dit alles? Volgens sommigen in Brussel “belichaamde hij samen met broer Jan echt het kwaad.” (quote). Dat schrijft men niet zo maar hé, ze zullen zich heel actief ingespannen hebben voor de Calvinistische zaak! En dat zou heel snel heel duidelijk worden!

12 augustus 1566; Filips II heeft net geantwoord op het 1e Smeekschrift van april. Hij schrijft: “De pauselijke Inquisitie mag voor mij gerust verdwijnen, zolang de bisschoppelijke maar goed blijft werken zoals ze dat sinds enkele jaren doet!” Sinds 1559 was de indeling van de bisdommen in de NL hertekend geworden en was Granvelle tot Aartsbisschop benoemd; en het zijn die bisschoppen die nu toekijken op het ‘juiste‘ geloof. Dat werkt natuurlijk veel directer én efficiënter dan zo’n Inquisiteur uit de Italiaans laars! Verder schrijft de koning: “ook de plakkaten tegen de ketters mogen wat gematigder worden, zolang het katholieke geloof en mijn almachtig koninklijk gezag maar niet in het gedrang komt! En wat betreft de vraag over het samenroepen van Staten Generaal, dit mag onder GEEN beding gebeuren, ik verbied het ten stelligste!” Tja, wat doe je daar mee als Landvoogd? Allemaal een beetje dubbelzinnig hé, want het zijn toch maar minimale toegiften van een vorst die poogt wat toegeeflijk te zijn, zo komt het mij althans over! Over de Staten Generaal is Filips wel duidelijk, want dat zou zijn gezag wel eens goed kunnen ondergraven! Maar, tegen de tijd dat de koninklijke brief in Brussel toekomt, is het antwoord al achterhaald! Want op 10 augustus van 1566 is de lont in het Zuid Nederlandse kruidvat geslagen! 

Steenvoorde in Frans Vlaanderen! Na een opruiende hagepreek van Sebastiaan Matte, een uit Engeland teruggekeerde Calvinistisch predikant, trekt een groep toehoorders olv Jacob de Buysere naar de lokale Sint Laurentiuskapel. Daar slaan ze alle heiligenbeelden aan diggelen! Deze gestuurde actie wordt gezien als de start van de Beeldenstorm! Hondschoote, Balleuil (vanwaar mevrouw Marnix afkomstig is, weet u nog), Ieper, Veurne, Poperinge… overal gaan bendes opgehitste en verpauperde textielwerkers olv van Matte, de Buysere en anderen, beeltenissen in kerken kloosters en kapellen vernielen! Door de grote economische malaise in de Westhoek waar ik in de vorige aflevering al heb over verteld, vinden de Calvinistische predikanten een daar in West Vlaanderen dé ideale voedingsbodem om hun iconoclastische ideeën en afkeer van de rijkdom van de Katholieke kerk te laten uitmonden in een beeldenstorm! Het is geen toeval dat die daar bij de textielarbeiders is begonnen, net als destijds het anarchistische anabaptisme, weet u nog?

En op vele plaatsen kijken de lokale overheden toe en durven niet in te grijpen. In een 2e fase volgt het Schelde-bekken, maar niet in geografische volgorde. Antwerpen is het eerste aan de beurt. Daar weet men ondertussen wat er was gebeurd in West Vlaanderen… 18 augustus, de jaarlijkse processie van ons liefvrouwke… uit het volk weerklinkt;” Maaiken Maaiken het is uw laatste uitgang”, alsof bepaalde mensen wisten wat er zou gaan gebeuren… de dag erop verlaat Willem van Oranje de stad… het sein voor enkele beeldenbrekers om toe te slaan in de kathedraal! En ja, ook het beeld van Maria wordt aan gruzelementen geworpen; het “afslaan der beeltenissen” begint dan pas echt goed! Meer en meer beeldenstormers dringen de kerk binnen; ze gaan ook tekeer in andere godshuizen en kloosters. Een Engelse ooggetuige schrijft in een brief: In de grote kerk (O.-.L.-Vrouwkerk) zag het eruit als een hel, er brandden meer dan 1000 toortsen en er was een leven, een getier en geraas alsof hemel en aarde vergingen van al die beelden en kostelijke kunststukken die omvergehaald en aan stukken geslagen werden, de verwoesting was er zo groot, dat er geen plaats was om door te dringen. Ik zou u op geen tien bladen papier alles volledig kunnen beschrijven, het orgel en al vernield!” Blijkt later dat die bendes betaald waren door welgestelde Calvinistische burgers om met voorhamers zo veel mogelijk schade aan te in de kerk. Ze vergoeden hen en nog vrij goed ook, er worden zelfs wachtposten betaald die buiten de kerken stonden om de vernielers te beschermen! Pas na enkele dagen durft het stadsbestuur echt in te grijpen om de vernielingen te stoppen. Oranje is nl terug in de stad. (drums) Er worden galgen opgericht en 3 beeldenstormers worden opgeknoopt, anderen worden verbannen! De boodschap is duidelijk voor wie zin had om nog langer met de sloophamer op pad te gaan! Maar ja het kwaad was wel geschied natuurlijk!

In Gent breekt het geweld los op 22 augustus, ook hier is alles is perfect georganiseerd, daardoor is de schade in de godshuizen zodoende nog groter! Oudenaarde, Breda, Turnhout, Lier, Middelburg, Den Bosch, Utrecht, Amsterdam… voor einde augustus krijgen de kerken en kapellen daar beeldenstormers op bezoek! Overal worden de kerken ‘gezuiverd’ van de afgoderij zo declameerde men in Calvinistische kringen! Het is pas tegen oktober 1566 dat het geweld van de iconoclasten uitdooft in een uithoek van de Nederlanden! 
Duizenden beelden, schilderijen, retabels, altaren, sacramentstorens,... allemaal vernield, door bendes wat wij vandaag misschien religieuze hooligans zouden noemen.

In katholieke en Lutheraanse kringen schrijft men schande en kijkt men al snel naar het Verbond en de meeting in Sint Truiden; daar hadden de Calvinisten beslist om het volk op te ruien om de beelden te vernielen en de kerken vrij te maken voor de nieuwe religie! Je kan dergelijke beschuldiging natuurlijk begrijpen, maar ze is niet correct. Er is daar in Haspengouw in de meest radicale groeperingen vast en zeker over gesproken, maar de Raad van het Verbond heeft het idee toch wel kunnen afblokken via het 2e Compromis; maar dat hele Beeldenstorm geleid en gestuurd werd door Calvinisten (predikanten tijdens hagepreken en rijkere burgers in bepaalde steden) daar hadden bepaalde eigentijdse schrijvers het wel degelijk bij het rechte eind! En misschien zaten er achter de schermen wel enkele tussen die ook in Sint Truiden aanwezig waren geweest, wie zal het zeggen. Trouwens, de beeldenstorm vindt ook enkel plaats waar de Calvinisten sterk stonden en er veel hagepreken én toehoorders waren. Op plaatsen waar er minder volgers van Calvijn waren, is er niet of nauwelijks gestormd! 

En dan is daar plots onze Filips van Marnix! Ook hij geeft zijn visie op de feiten, en die zijn op zijn minst ‘anders’ te noemen. Op het einde van 1566 schrijft een onbekende Martinist - dit is een gematigde Lutheraan - uit Breda (zou het toeval zijn, want FIlips verblijft er regelmatig zoals u weet), een vlammend stuk tegen de Beeldenstorm! Om een lang verhaal kort te maken, zijn conclusie is “dat het afwerpen der beelden niemande dan der hoogher overheit gheoorloft en zij” en dus niet van het volk. Weet u nog, dat Luther nog plaats had voor de staat en een Lutherse Staatskerk.. dit past volledig in die visie. Maar voor Filips is het God zelf die die bendes de kerken in stuurt en ze die laat zuiveren; de Beeldenstorm is geleid en ten uitvoer gebracht door de kracht Gods, waaraan de mens geen weerstand kon bieden. Het getuigt van geloofsijver van de iconoclasten en we zouden dankbaar moeten zijn voor zoveel goddelijke voorzienigheid! DIt is dan weer helemaal in lijn met de visie van Calvijn: verzet, en sinds de Hugenotenoorlog in Frankrijk (zelfde periode), gewapend verzet tegen een overheid die ingaat tegen God is toegestaan, zelfs een plicht bijna van de gelovigen. En als er dan nog wat edelen zijn om dat verzet te leiden, wel past de Beeldenstorm en wat er aan vooraf ging, perfect in dat plaatje. Filips schrijft dus volledig volgens zijn Calvinistisch hart! Nergens in zijn “Van de beelden afgheworpen in de Nederlanden in Augusto 1566” is er enig spoor van een objectieve analyse van de religieus-politieke toestand van zijn tijd, hoewel hij er op dat moment zelf heel nauw bij betrokken is en was geweest! Hij had informatie uit eerste hand! Het is ook geen echte persoonlijke getuigenis, nee, het is een abstract, Calvinistisch theologisch betoog van vele bladzijden, dat als toch wel heel radicaal wederwoord dient tegen de Bredase Lutheraan. Stilistisch en qua opbouw is het wel weer een pareltje, Filips van Marnix waardig, want schrijven kon hij als de beste! Enkele maanden later schrijft hij nog een tweede apologie - in het Frans deze keer - die weinig nieuwe elementen aanbrengt in vergelijking met de vorige verdediging. Maar, Filips maakt geen van beide teksten publiek. Pas in 1871 ziet “Van de beelden afgheworpen” het licht in een boekje. Besefte Marnix toch ergens, ondanks zijn overtuiging, dat hij zijn verdediging van de Beeldenstorm beter niet publiek maakte, of toch niet te snel althans? Vreesde hij de reacties? 

Misschien wel, en misschien ook wel terecht! Want de Beeldenstorm was een keerpunt in de geschiedenis van de Nederlanden! Voor vele hoofdrolspelers zou het nooit meer worden als voorheen: voor de broers Marnix, voor de edelen van het Verbond, voor Egmond, voor Oranje… Ook Margaretha van Parma was onthutst na zoveel heiligschennis; ze wilde weg uit Brussel!  Maar vooral voor Filips II was de maat vol: deze opstand tegen zijn gezag en tegen zijn katholieke kerk had hem diep geraakt. De tijd van toegeeflijkheid was definitief voorbij! Hij besloot zijn knapste veldheer, de hertog van Alva, met een grote troepenmacht naar het noorden te sturen om die opstandige en ketterse Lage-landers tot gehoorzaamheid te dwingen. Maar hoe dat verder verloopt en wat de gevolgen zouden zijn voor Filips van Marnix van Sint Aldegonde, dat vertel ik u in de volgende episode. Tot dan beste luisteraar.