Hallo iedereen. Vorige keer waren we aanbeland in augustus 1566, de Beeldenstorm raast door de Nederlanden; op vele plaatsen worden godshuizen gezuiverd zodat ze kunnen dienen voor de calvinistische erediensten.
Wanneer Margaretha van Parma bekomen is van haar 1e shock, roept ze haar belangrijkste raden en stadhouders bij elkaar. Om de Beeldenstormers te doen ophouden sluit de regentes - tegen haar zin, laat dat duidelijk zijn - het zogenaamde Accoord van 23 augustus dat predikaties en hagepreken zou toelaten buiten de muren van de steden (met de nadruk op buiten) en enkel op die plaatsen waar er tot dan toe gepredikt werd. Nieuwe plaatsen, dus ook niet in de kerken en andere godshuizen, waren uit den boze. Maar toch zouden enkele van de stadhouders in de Nederlanden meer toestaan dan de landvoogdes had willen toestaan. Zo kregen de Calvinisten in Antwerpen van Willem van Oranje 3 braakliggende terreinen in de stad om op zon- en feestdagen hun erediensten te houden. Ze mochten zelfs doopsels en huwelijken houden! Ook graaf Egmont zou in Vlaanderen en Artesië het Accoord nogal ruim opvatten. Parma kon er niet om lachen, ze was onder druk van deze edelen overstag gegaan en nu gingen die nog enkele stappen verder…. Maar ook aan het geduld van de landvoogdes komt een einde, zo zou blijken.
Nu, om een heel lang verhaal kort te maken, want het is behoorlijk ingewikkeld, wat nu volgt is een chain of events in de maanden na de Beeldenstorm die zouden leiden tot wat wij vandaag de 80-jarige Oorlog noemen.
Het komt erop neer dat niemand kan leven met de situatie zoals ze is in de late zomer van 1566. Filips II zint op wraak, en het Accoord is volgens hem niet hard genoeg voor de Calvinisten! Hij veegt het even later dan ook gewoonweg van tafel (op tafel slaan > Mais Non, nondedjeu, ik benneu niet akkord, er is geen akkord meer!). Er komt een strafexpeditie naar de Nederlanden om die opstandelingen en ketters voor eens voor altijd in de pas te doen lopen. En het is de hertog van Alva die de koning zal voorgaan (Don Alva, jij gaat naar mijn landen van erwaarts ovèr met jouw leger om ord op zaken te stel achtergrond - Si mi gran rey) …
Maar ook de Calvinisten zijn ontevreden. Voor hen gaat het accoord nu juist niet ver genoeg en vooral, ze vrezen de reactie van de overheid na de beeldenstorm. In het allergrootste geheim wordt er in Gent op 30 september en 1 oktober 1566 een synode georganiseerd waar de grootste consistories of Calvinistische gemeenten aanwezig zijn. De synode beslist om een laatste poging te doen bij de koning: 3.000.000 goudgulden in ruil voor algehele godsdienstvrijheid, zo niet zouden ze troepen gaan ronselen voor een gewapende strijd (dit lijkt erg op wat er in Sint Truiden al was geopperd in de weken voor de Beeldenstorm).
Was dit financieel kado slechts een voorwendsel om geld in te zamelen voor de troepenwerving? Of was het echt de bedoeling om de godsdienstvrijheid af te kopen? Historici zijn er nog steeds niet uit… In elk geval, dit oktober rekwest spreekt behoorlijk agressieve taal!
Toevallig (niet dus) zitten 2 dagen later de Geux d’état, de staatsgeuzen letterlijk samen in Dendermonde… u weet nog dat in de vorige episode de opstandelingen na het 1e Smeekschrift de naam Geus als strijdnaam hadden aangenomen…. hier gaat het dus om de hoge Edelen: Oranje, Horne, Egmont, Hoogstraten en Nassau. Ze weten wat er in Gent beslist is… ze beseffen maar al te goed dat noch de Landvoogdes, noch Filips II het rekwest zullen aanvaarden! En daar in Dendermonde spreekt Oranje profetische woorden: “Onze koning is woedend, ziedend zelfs. We moeten ons geen illusies maken, represailles gaan niet lang meer op zich laten wachten! Er is nog maar 1 weg, beste vrienden, die van het gewapend verzet. Ik stel voor dat jij Hoorne en Egmond en ikzelf de leiding nemen…” Stilte in de kamer… Hoorne wikt en weegt, maar blijft zonder besluit… Egmont, die al een hele tijd zijn kar heeft gekeerd, hij vreest de toorn van de koning… weigert!
Oranje staat plots helemaal alleen. Erger nog, Egmont stelt de landvoogdes op de hoogte van het geheime onderhoud in Dendermonde… en van de uitspraken van Oranje. Nu de landvoogdes meer weet dan de bedoeling was, kan Willem van Oranje niet meer terug… hij had zijn hand overspeeld… hij was en is meegesleurd in de Calvinistische rebellie, en lang heeft hij geprobeerd niet te moeten kiezen! Wanneer hij even later dan ook nog weigert de eed van trouw aan Koning Filips te hernieuwen, is zijn ‘lot’ bezegeld!
Toch zal het Brederode nog zijn, de minst hoge edele van allen en misschien ook wel een van de meest radicale, de gewapende opstand zal gaan leiden vanuit Vianen. Ook Jan van Marnix gaat deelnemen aan de gewapende strijd!
En wat doet Filips van Marnix ondertussen? U weet nog dat hij vooral geen militair leider is…
Zijn reactie op de Beeldenstorm kon u horen in de vorige aflevering, alles is door god gerechtvaardigd zo schrijft hij, de gelovigen zijn de afgoderij en de corrupte clerus kotsbeu! Toch roept hij in zijn “Van de Beelden afgeworpen” nog niet op tot gewapend verzet… maar in zijn tweede apologie, de Franse, geeft hij toch te kennen dat als er geen andere oplossing is, de wapens wel kunnen spreken. Onder een valse naam komt dat stuk ook uit, al was het niet zo moeilijk om te weten wie er achter zat! Marnix wordt dé man achter de schermen die mee de fondsen én troepen gaat werven voor het echt gewapende verzet. In december van 1566 wordt hij door Brederode en co naar het Keurvorstendom van de Pfalz in Duitsland gestuurd; het is zijn eerste van vele internationale diplomatieke missies. In Heidelberg probeert hij Keurvorst en notoir Calvinist Frederik III te bewegen om de kant te kiezen van zijn geloofsgenoten in de Nederlanden en zo geld en troepen te verkrijgen voor de gewapende opstand. Begin 1567 keert hij terug naar de Nederlanden en benoemt Brederode Marnix tot schatbewaarder van het verzet.
Kanonschoten
Maar, ondertussen is de situatie in de Nederlanden helemaal geëscaleerd. In december 1566 stuurt Margareta van Parma haar troepen naar Valenciennes, vandaag een stad in Noord Frankrijk, toen in de Nederlanden. Valencijn was reeds voor de Beeldenstorm in handen gevallen van zeer radicale Calvinisten, die van geen wijken willen weten. Ook in Doornik wappert de Calvijnse vlag. Stadhouder van Henegouwen, Filips van Sint Aldegonde, heer van Niocarmes, niet te verwarren met onze Filips, omsingelt en belegert Valenciennes, hij gaat de stad uithongeren. Een legertje lokaal geronselde Geuzen komt ze te hulp, maar worden eerst verslagen in Wattrelos, in de buurt van Rijsel en 2 dagen later wat verderop in Lannoy. Bronnen spreken van vele honderden doden! Doornik wordt ingenomen door de regeringstroepen, en uiteindelijk geeft Valenciennes zich ook over aan Niocarmes einde maart 1567. (tromgeroffel)De leiders van de opstand worden opgespoord en opgeknoopt! Maar eigenlijk is het dan al oorlog, er is geen weg meer terug voor de Geuzen…
Oorlogsmuziek
In het zuiden van de Nederlanden herstelt de landvoogdes dus met harde hand de religieuze en politieke orde; maar in het noorden roeren de consistorieën zich nog altijd; onder hun druk komen hoge edelen opnieuw bijeen (die hebben nogal wat vergaderd die mannen, amai), ditmaal in Breda. Er wordt beslist een allerlaatste en ultieme poging te doen om de landvoogdes het akkoord van 1566 opnieuw te doen respecteren, en dit met het dreigement van geweld! Enkele weken later krijgen de edelen het te verwachten antwoord: NJET, er wordt niet teruggekeerd naar de situatie van beperkte godsdienstvrijheid, daarvoor is het te laat!
Daarop gaan Brederode en Jan van Marnix over tot het werven van een legertje Geuzen… Brederode in Vianen, Marnix in Antwerpen. Oranje, die nog steeds burggraaf van Antwerpen is, dwingt de Calvinistische Geuzen uit de stad te vertrekken. Jan van Marnix gehoorzaamt en slaat zijn kamp op op den Dam… (tenten opslaan - paarden) om de Scheldemonding te beveiligen, lanceert hij een aanval op Vlissingen, maar die mislukt. Ze keren onverrichter zake terug. Het legertje geuzen groeit echter verder aan…
13 maart 1567
De polders bij Astruweel, of Oosterweel zoals het vandaag heet…. Na de mislukte uitval naar Vlissingen kampeert het leger van Jan van Marnix in en rond het verdwenen polderdorp. Ze organiseren strooptochten in de naburige dorpen… Oranje wil ze weg, maar de opstandelingen weigeren…
Hij laat de poorten sluiten, de ophaalbruggen vernielen (gesloten poort, kapotte brug) zodat de Calvinisten ín de stad hun geloofsgenoten niet kunnen gaan helpen. Ondertussen heeft de landvoogdes Filips van Lannoy, heer van Beauvoir en de hertog van Arenberg naar de Scheldestad gestuurd aan het hoofd van 2 vendels Waalse lijfwachten. Ook de graaf van Egmond stuurt 2 compagnieën van zijn soldaten mee, vermoedelijk om zijn trouw aan de koning te bewijzen, hoewel hij zelf niet mee uit rijdt; uit Brabant komen nog 500 extra ruiters het regeringsleger versterken (of moeten we eerder spreken van door de regering geleide bendes huurlingen? Ik denk het wel). Vergeet ook niet beste luisteraar dat er ook rond Valenciennes op dat moment wordt gevochten door overheidstroepen.
Bij verrassing valt Lannoy die 13 maart de Geuzen in Oosterweel aan… in 1615 schrijft Willem Baudartius, een naar Engeland gevluchte Calvinistische theoloog in zijn opus magnum over de beginjaren van de 80-jarige oorlog, het volgende over Oosterweel: “Der Regenten volc heeft sich den derthienden Martij smorghens by malcanderen ghevonden / ende hebben desen armen hoop Geuskens die hier en daer verstroyt laghen / onversiens bespronghen / gheslaghen / ende geheel verstroyt. Vele sprongen in de Riviere/maer wierden in het water doodt gheschoten. Daer zijn doodt ghebleven wel vijfthien hondert Geuse-soldaten / weynich ontquamender / de ghevanghene wierden ghehanghen / ofte gheharquebuseert. Hier bleef ooc de Heere van Toulouse selfs / in een huys ofte schuere verbrandt/ soomen meynt. Oock is hier omghecomen Boetselaer uyt Hollandt/ ende meer andere Edelen.” einde citaat
(gevechtsgeluiden in de achtergrond)
Er wordt geen kwartier gegeven, zij die niet omkwamen in de Schelde werden geëxecuteerd! Jan van Marnix, broer van Filips, kwam volgens de auteur om in een brandend huis of een schuur. In andere bronnen lees ik dat hij gewelddadig de dood vond, nadat hij meermaals geprobeerd had zijn leven te kopen met veel losgeld, tot 2000 gulden zelfs. Tevergeefs, hij werd in stukken gehouwen! De religieuze activist van het eerste uur was niet meer!
Broer Filips is in Breda op het moment dat het drama zich voltrekt…. hij is niet bij de krijgsverrichtingen… wanneer er een bode toekomt met nieuws uit Antwerpen, is het al te laat, want even later volgt er een 2e boodschap: Filips’ oudere broer en soulmate van al die jaren, is dood! Voor zover ik weet is er geen brief van Filips bewaard waarin hij schrijft over het verlies van zijn broer. Maar de wonde moet toch heel diep geweest zijn, ze hadden jarenlang lief en leed gedeeld tot in Italië en Genève toe. In zijn trauma zou Filips ook zijn lot delen met Willem van Oranje, die 3 van zijn broers zou verliezen in de opstand tegen Filips II. Het zou hun band alleen maar sterker/hechter maken. Maar daarover later meer, terug naar Oosterweel…
(kanonschoten in de verte) Vanaf de stadsmuren van Antwerpen heeft men het gevecht gade geslagen! Oranje reageert NIET; niemand mag de stad uit, hij laat de afrekening met zijn geloofsgenoten ‘gewoon’ gebeuren. De vrouw van Jan van Marnix loopt in wanhoop door de straten van de stad, klampt mensen aan in de hoop sommige te overhalen om ter hulp te komen… (angry crowd, dood aan Oranje, weg met koning, …) Een woedende menigte Calvinisten bewapent zich en trekt naar de Meir; ze willen Oranje weg en zelf de macht grijpen. Een coalitie van Katholieken, Lutheranen, Hanzeaten en Duitsers wordt onder de wapens geroepen door Burgemeester van der Heyden; de schuttersgilden bezetten de Grote Markt en de buitenlandse kooplui het Kipdorp. De calvinisten hebben al snel door dat ze sterk in de minderheid zijn; ze laten hun wapens en kanonnen in de steek en gaan uiteen… de opstand van de Calvinisten wordt in de kiem gesmoord door de man die zich enkele maanden voordien - in het geheim weliswaar - voor het opnemen van de wapens had uitgesproken… het zou de laatste keer geweest zijn, zo blijkt niet veel later.
Na Oosterweel lijkt Margaretha van Parma de situatie baas te zijn. In Doornik, Oosterweel, Vianen en uiteindelijk ook Valenciennes moeten de Calvinisten en de Geuzen het onderspit delven; de meeste hoge edelen lopen weer braafjes in de pas en de meest radicale onder hen zijn dood of slaan op de vlucht. De rust is weergekeerd in de Nederlanden, zelfs de hagenpreken zijn zo goed als opgehouden. Maar Filips II zint nog altijd op wraak! Zijn strafexpeditie olv de hertog van Alva gaat door als gepland: op 18 juni zet de ijzeren hertog zijn troepen in beweging in de richting van Brussel.
De 80-jarige Oorlog is nu definitief begonnen en de meeste historici zien Oosterweel als de start van het gewapende conflict (ook bij de Vrede van Münster, 81 jaar later, wordt 1567 gezien als het begin van de oorlog).!
Filips van Marnix is zoals gezegd in Breda wanneer zijn broer sneuvelt bij Oosterweel. Vanaf dat moment is hij nergens meer veilig. Hij was voor Brederode naar Duitsland gegaan om troepen te ronselen, weet u nog, hij was zelfs thesaurier geworden van het hele verzet..! Hij is vogelvrij! Filips van Lannoy had van Filips II nl. verkregen dat - in ruil voor zijn commando tegen de opstandelingen - hij de Marnix broertjes hun goederen kon inpikken als hij ze kon vangen! Hij zou het zich geen 2 keer laten zeggen na Oosterweel, hoewel Filips van Marnix er niet bij was!
Ook Oranje - politiek geïsoleerd als hij is - voelt de bui hangen en brengt zich in april 1567 in veiligheid op zijn stamslot Dillenburg in Duitsland. Brederode is ook al onderweg naar Oost-Friesland… gedurende bijna een maand duikt Marnix met zijn familie onder om rond midden april 1567 ook in ballingschap te vertrekken over de Rijn. Hijzelf schrijft in een brief dat het geen echte vlucht is, maar dat het gewapende verzet nu zonder leider zit, dé voorwaarde om nog verder mee te doen, dus is er voor hem niets meer te zoeken in de Nederlanden! Toch trekt hij richting Noord Duitsland, daar waar ook zijn buddies Brederode en Lodewijk van Nassau zich bevinden. Vele andere ballingen zouden de wijk naar Keulen of Engeland nemen in 1567, maar Marnix, heel bewust waarschijnlijk, dus niet.
Met vrouw Philipotte en zijn dochters komt hij in het protestantse Bremen terecht. Hij vindt er onderdak bij Bernhard zum Boeme, Boenius… op zich niks bijzonders, ware het niet dat die Boene een zwenckflediaan is, …. een wat hoor ik u denken? Awel, ein Zwenckfelder… dat is een volger van de ‘ketterse’ protestantse leer van Caspar Schwenckfeld, een Pools Duitse hervormer met behoorlijke radicale ideeën over religie en maatschappij. In Duitsland was zijn leer en de ‘sekte’ van zijn volgers verboden! Maar Marnix wordt dus heel goede vrienden met Boenius… ook na Bremen blijkbaar. Toch zal hij zijn hele leven lang met de pen ten strijde trekken tegen wat hij dan de ‘afvallige’ sekten placht te noemen, ook in latere brieven aan Boenius. (zal zwenckfeld wel nooit noemen 1585 - aflevering 4)!
Na enkele maanden in Bremen te hebben vertoefd, trekt de familie Marnix door naar Oost Friesland waar ze kunnen wonen op het kasteel Lütetsburg in Norden; de kasteelheer is de drost en stadhouder van Emden, Unico Manninga. Deze overtuigde Calvinist heeft heel wat gevluchte geloofsgenoten onderdak verschaft, niet enkel Filips van Marnix.
Maar waarom vluchten er zoveel gereformeerden naar Oost Friesland en Emden, herinner u de vorige episodes? Even een situatieschets anno 1567. Oost Friesland is sinds de middeleeuwen een Rijksgraafschap in het noorden van het huidige Duitsland. Het grenst aan wat vandaag de provincie Groningen is in Nederland en Emden is de hoofdplaats. Sinds Luther is het hele graafschap gereformeerd (bijna alle Duitse vorstendommen zijn gereformeerd, niet vergeten). Vanaf 1530 is het gebied al een refugieplaats voor andersgelovigen uit de Nederlanden. De eerste prille synoden worden in Oost Friesland gehouden. Na verloop van enkele decennia komt er een tweedeling in het graafschap: het westelijk deel met Emden wordt 100% Calvinistisch, onder de Nederlandse Gereformeerde Kerk, het oostelijk deel is Luthers (en dat blijft zo tot op het einde van de 19e eeuw). Tijdens de opstand dwingen de Nassaus de graven van Oost Friesland om forten te bouwen op de grens met de Nederlanden, en die te bemannen met Nederlandse troepen. Het is daarom dat Brederode, Marnix en Lodewijk van Nassau naar daar trekken, samen met vele andere Calvinisten… daar waren ze allemaal veilig én kon de opstand worden verdergezet. Ziezo, dat is dan ook weeral uitgeklaard.
Terug naar Marnix. Al de tijd in Bremen en in Emden leeft hij op kosten van anderen, want hij en zijn familie waren halsoverkop vertrokken uit Breda en hadden alles achtergelaten. En de sluwe Filips de Lannoy was na Oosterweel met een deel van hun bezittingen aan de haal gegaan, weet u nog? Al de rest van hun goed in de Nederlanden zou door de Raad van Beroerte later ook verbeurdverklaard worden, zelfs die van vrouwlief Philipotte, maar zij was een hevige Calviniste, weet u nog.. De eerste jaren in Duitsland had de familie Marnix letterlijk NIKS meer! Heeft Filips nog hooggeplaatste, zeer rijke vrienden om hem te helpen, voor vele Calvinisten is dat niet zo en vandaar het enorme belang van de vluchtelingenkerken in Engeland en in de Duitse gebieden. Zij onderhouden de ontheemden tijdelijk tot ze hun leven weer kunnen hernemen…. Marnix is heel sterk geëngageerd in die vluchtelingenproblematiek, hij is zelf betrokken partij.
Nu, op het slot van Manninga heeft Filips heel veel tijd om te schrijven en te corresponderen. (ganzenveer als achtergrond) Calvinistisch geëngageerd dat hij nog altijd is, schrijft hij er onder andere 2 adviezen voor de vluchtelingenkerken van Londen. En, ook zijn bekendste werk tot op de dag van vandaag, komt tot stand op het slot van Lütetsburg in 1568. “Den Byencorf der H. Roomsche Kercke”, een satirisch geschrift waarin Filips de draak steekt met de Katholieke Kerk. Het zou de eerste keer verschijnen in 1569 op de fictieve naam van Isaac Rabbotenu. Toch weer maar een beetje op safe spelen moet hij gedacht hebben. Marnix zet zijn strijd dus verder met de pen, wat hij echt goed kan! Maar, zoals aan het begin gezegd, ik ga de geschriften van Marnix maar even aanhalen, voor de volledigheid, ze zouden ons anders veel te ver leiden! Oh ja, wacht, wacht wacht… heb ik al gezegd dat men heel lang het Wilhelmus aan Filips van Marnix heeft toegeschreven, dat hij dat zou geschreven hebben rond die tijd? Nee, nu wel dus, al gaan historici er heden ten dage wel van uit dat het niet van hem is. Het is een Geuzenlied, en dergelijke cantate werden anoniem geschreven, en dat was maar best ook, want op het schrijven van die dingen stond de doodstraf!
Ondertussen in de Nederlanden... (paard en kar, marcherende soldaten…) op 22 augustus 1567 komt Don Fernando Alverez de Toledo, Alva in de volksmond, in Brussel aan met zijn troepenmacht van 10.000 soldaten! Zijn opdracht die hij had meegekregen van Filips II? De harde katholieke richtlijnen van het Concilie van Trente doorduwen in de landen van herwaarts over en vooral de beeldenstormers én opstandige elementen straffen! Volgens de overlevering had Alva tegen de koning gezegd “Als er wat grote koppen rollen, Sire, dan is die opstand binnen de 6 maanden de kop ingedrukt” (what's in a name, dat laatste heb ik bedacht hé). En de oude ijzervreter van vele oorlogen gaat direct met harde, militaire hand aan de slag… Margaretha van Parma is woest, want ze had nu bijna alles onder controle (zo dacht ze toch), maar Alva houdt met niks of niemand rekening, dus ook niet met haar. Ze neemt ontslag en keert gedesillusioneerd terug naar Italië. Prompt benoemt Filips II Alva tot nieuwe landvoogd van de Nederlanden. (spannende muziek in de achtergrond)
Bijna onmiddellijk richt de nieuwe landvoogd een uitzonderingsrechtbank op in Brussel, de gevreesde Raad van Beroerten (of onlusten), de Bloedraad zoals ze in de volksmond zeggen. En dat was natuurlijk niet zomaar: tijdens de vijf jaar van Alva's bewind zouden bijna 9000 personen uit alle lagen van de bevolking ondervraagd en veroordeeld worden wegens verraad, ketterij of beide; de rijkere onder hen zagen hun goederen en vermogens verbeurd verklaard! Meer dan 1000 mensen zouden worden terechtgesteld.
Marnix, de Nassau’s, Brederode en andere opstandelingen hadden de situatie heel goed ingeschat; nog voor de komst van Alva waren ze naar veiliger oorden getrokken. Een aantal van hun vroegere medestanders doen dat niet, Horne en Egmond bijvoorbeeld bieden de ijzeren hertog hun diensten aan… ze worden onmiddellijk gevangenen gezet op beschuldiging van hoogverraad! Steun aan het Verbond der Edelen en het verzet tegen Granvelle wordt gezien als majesteitsschennis, en daar staat de doodstraf op! Ook Antoon de Lalaing, stadhouder van Antwerpen na Oranje is gesommeerd in Brussel, maar die keert letterlijk zijn kar als hij hoort wat er met zijn collega's hoge edelen is gebeurd. Hij grabbelt snel nog wat spullen bijeen in zijn kasteel in Hoogstraten, en trekt alsnog naar veiliger oorden (naar zijn buddy Oranje dus).
In Emden had Filips van Marnix al vrij snel terug contact gezocht en gevonden met zijn oude copins Lodewijk van Nassau, Brederode en Willem van Oranje zelf. Wanneer de oudste zoon van Oranje door Alva als gijzelaar naar het hof in Madrid wordt gestuurd, besluit de Zwijger met zijn broers en anderen een huurleger samen te stellen en in de vroege zomer van 1568 een inval in de Nederlanden te wagen. Daarbij hoopten ze dat het volk in opstand zou komen, en dat ze de Spanjaarden zouden kunnen verdrijven. Mmmm, een zeer gewaagd plan, maar wat wel duidelijk is, is dat Oranje zijn gewik en geweeg voorbij is, zijn eeuwige diplomatie heeft hij voorgoed in de kast gestopt! Zijn zoon zou hij wel nooit meer terugzien (die werd katholiek opgevoed aan het hof in Spanje)!
Om kans op slagen te hebben tegen het getrainde Spaanse leger van Alva, wordt er een plan in 3 stappen opgesteld. Lodewijk van Nassau zou samen de watergeuzen een aanval wagen in Groningen en Friesland en dan naar Holland afbuigen; Hoogstraten zou het centrum vrijwaren voor de hoofdmacht van Willem van Oranje, die Brabant zou binnenvallen. Ook vanuit Artesië en Engeland wordt er Calvinistische steun verwacht! Dat was het plan…
Eind april lanceert Lodewijk van Nassau zijn aanval in de richting van Groningen; ook Alva is op weg naar het noorden met een leger van om en bij de 20.000 soldaten. Op 23 mei treffen 2 kleinere legers elkaar bij Heiligerlee, Lodewijk van Nassau verslaat de Spaanse troepen olv Jean de Ligne, graaf van Arenberg na een list. Arenberg sneuvelt, maar ook graaf Adolf van Nassau, broer van, blijft dood achter op het slagveld. Deze overwinning op de Spanjaarden is een opsteker voor de Nassau’s, maar na het mislukte beleg van de stad Groningen niet meer dan een pyrrusoverwinning.
Alva is uitzinnig van woede na de nederlaag. Als vergelding laat hij op de Brusselse Zavel 18 edelen die zijn Bloedraad ter dood veroordeeld heeft, terechtstellen. (executietrommel) Op 4 juni tekent de landvoogd in persoon het doodvonnis van Egmont en Horne. Een dag later, op Pinksteren, zouden beide hoge edelen geëxecuteerd worden op de Grote Markt. In latere kronieken staat te lezen: Twee uren voor-middagh ten thien uren werdt den grave van Egmont op het schavot ghebracht van de Maestro del Campo, ende den bisschop van Yperen, Martinus Riethovius, sijnen biechtvader al in rouwe ghekleedt. Den beul ofte scherp-rechter stondt onder het schavot. Egmont was ghekleedt in hosen ende wambays, en op sijn hooft eenen swarten armosijnen hoet met swarte ende witte pluymen: in sijn handen (die op sijn bidden onghebonden waren) eenen snut-doeck: Op 't schavot ging hy wat op ende neder wenschende te mogen in dienste van sijnen prince ende lande sijn leven eynden. Hij vraeghde aan Juliaen Romero of daer gheen ghenade was! De welcke sijn schouderen treckende antwoorde neen. Waer over hij (bijtende op sijn tanden) sijnen mantel ende tabbaert neder wierp knielde op het kussen ende met hem den bisschop t'samen biddende die hem daer nae het crucefix te cussen gaf. Ende doen hij den hoet ende snutdoeck van hem werpende stelde hem knielende ter doodt doende een zijden slaepmutsken over sijn ogen verwachtende den slagh wenckende den bisschop te wijcken seggende heere in uw handen beveele ick mijnen gheest. Terstondt is den scherprechter opgekomen met sijn sweert ten eersten slaghe dat hooft van hem af-houwende. Het lichaem ende bloedt werdt met swart laken bedeckt. Ik denk niet dat deze tekst veel extra toelichting nodig heeft? Een klein uurtje later ondergaat Horne hetzelfde lot. Als voorbeeld voor de opstandelingen kon dit wel tellen. Hoe zou Oranje zich gevoeld hebben? Of hoe blij was Hoogstraten dat hij net op tijd gaan lopen was? En wat met Filips van Marnix? 1 ding was nu wel zeker, op genade van Alva of Filips II moeten ze niet meer rekenen, als ze daar op dat moment nog aan zouden gedacht of op gehoopt hebben!
Op 21 juli wordt het leger van Nassau ingehaald door Alva; ze leveren slag bij Jemmingen (vandaag in Duitsland). Alva zegeviert. Er wordt geen kwartier gegeven; 6 tot 7000 geuzen worden afgemaakt volgens de bronnen. Lodewijk van Nassau ontkomt ternauwernood in een bootje en al zwemmend over de Eems. Hij is terug in Emden, waar zijn tocht enkele maanden voordien was begonnen; zonder broer en zonder leger… en de verhoopte steun van de bevolking was er ook niet gekomen. Het volk reageerde eerder terughoudend, onverschillig of soms zelfs vijandig… was men bang voor de reactie van Alva… zou wel kunnen denk ik dan.
Alva trekt na zijn overwinning naar het zuiden, in de richting van Maastricht. Hij gaat daar Willem van Oranje met zijn leger van ca 25.000 meestal huurlingen, opwachten. Na een kat en muisspel tss de Hollander en de Spanjaard, geraken de Geuzen uiteindelijk over de Maas… na heel wat schijnaanvallen leveren ze slag bij Geldenaken op 20 oktober 1568 en opnieuw blijkt Alva te sterk. Onder andere Hoogstraten (die zich letterlijk in eigen voet schiet en sterft aan deze verwonding) en de Hames, allen opstandelingen van het eerste uur, sneuvelen. Als ik zo tel, blijven er in 1569 niet veel meer over, in leven bedoel ik dan. Ook het huurlingenleger, of wat ervan overbleef na de veldtocht, valt uit elkaar door geldgebrek en muiterij. En waar was de hulp van de Hugenoten of vanuit de Engelse gemeenten? Die was minimaal gebleken.! Willem trekt zich via Frankrijk terug op zijn slot Dillenburg. Daar mag hij zijn wonden likken en zich beraden over de toekomst!
Filips van Marnix is niet mee geweest op deze eerste grote veldtocht; hij zat die hele tijd in Emden en was bezig met schrijven en corresponderen. Trouwens, om nog even terug te komen op het Wilhelmus, daarin wordt de dood van Adolf van Nassau bezongen alsook de nederlaag aan de Gete bij Geldenaken. Dus qua datering moet het na de desastreuze - voor de opstandelingen althans - veldtocht zijn ontstaan. Maar zoals gezegd, de kans is heel groot dat het niet van de hand van Marnix is; de schrijver blijft voorlopig anoniem!
Op 11 juni 1569 is Filips van Marnix in Keulen. Hij heeft net een brief meegegeven met een bode die bestemd is voor de Calvinistische kerkenraad van Emden. Het is een afscheidsbrief, want Filips is onderweg naar de Pfalts, naar Heidelberg, naar Frederik III, de vurige Calvinist die hij al ontmoet had in 1567 en die de hele wereld wilde Calviniseren. En in dat plaatje past Marnix natuurlijk perfect! Door zijn aanstelling heeft hij nu ook opnieuw een vast, royaal inkomen, dus 2 vliegen in 1 klap!
Maar heel lang zal hij niet werken voor de Keurvorst; wanneer begin 1571 op Dillenburg, de nieuwe plannen voor een 2e invasie van de Nederlanden op tafel komen te liggen, zal Keurvorst Frederik Filips van Marnix met veel vuur ‘uitbesteden’ aan Willem van Oranje. De prins kan Filips heel goed gebruiken voor zijn diplomatieke missies, hij spreekt 8 talen hé, weet u nog. Als begenadigd schrijver en ook spreker is hij de geknipte man voor de strijd met de pen en het propaganderen van de opstand, van de oorlog! En wat doet Marnix? Die zegt ook niet nee blijkbaar! Van wrok tegen de prins is geen sprake, ondanks het feit dat Oranje Filips’ broer Jan in de steek had gelaten in Oosterweel! Hadden beide mannen dat al uitgeklaard tegenover elkaar of was Marnix ok met de beslissing van Oranje om de geuzen bij Oosterweel op te offeren voor het grotere goed van de opstand? Wie zal het zeggen. In elk geval, ze gaan vanaf nu heel nauw samen, en dat voor jaren! Maar wat die 2 dan juist gaan doen in het vervolg van de Opstand tegen Alva en Filips II, dat vertel ik u in de volgende aflevering, tot dan beste luisteraar!
