Vorige keer ben ik geëindigd met te zeggen dat Filips van Marnix door Keurvorst Frederik III aan Willem van Oranje werd ‘uitbesteedt’ voor de goeie zaak - nl. de opstand tegen Filips II. Op 26 januari 1571 wordt de benoeming tot diplomatiek gezant officieel gemaakt. Marnix weet het dan nog niet natuurlijk, maar voor de volgende 13 jaar (14 eigenlijk) gaat hij bijna exclusief voor Oranje werken, zijn lot is vanaf nu onlosmakelijk verbonden met dat van de leider van de revolte. Welkom in episode 4 en in de 80-jarige Oorlog!
Marnix wordt dus op verzoek van Oranje zelf, zijn persoonlijke raadgever en ambassadeur. Maar waarom eigenlijk, wat kan Filips voor de Prins betekenen? Ten eerste, ze kenden elkaar al een heel tijdje vrij goed - echte vrienden zullen ze op dat moment nog niet geweest zijn, Filips was eerder heel goed bevriend met broer Lodewijk van Nassau en wie weet had die ook nog zijn zegje gekregen bij de aanstelling. Maar wederzijds respect en vertrouwen zal er zeker meer dan genoeg geweest zijn, te meer omdat Filips de situatie in de Nederlanden maar al te goed kent. En hij spreekt en schrijft al die talen, weet u nog. Verder is hij een radicaal Calvinist, een pak strenger dan Oranje zelf. Marnix is ook theologisch geschoold door Calvijn en Bèza in hoogst eigen persoon.. en u herinnert zich zeker nog hoe Filips de Beeldenstorm had verdedigd in zijn 2 apologieën. Wat u nog niet weet is dat hij dat zelfs publiek heeft gedaan, tijdens de Beeldenstorm zelf nog wel. In Breda, tijdens een bijeenkomst van de stadsmagistraat die net de Beeldenstorm had verboden, kwam een delegatie van de calvinisten verhaal halen. Ook Marnix was daarbij geweest. Hij viel uit tegen het stadsbestuur en riep: “Ik waarschuw u het breken van de beelden in de stad NIET te stoppen! Het moet voltooid worden”! Marnix was radicaal en hij zal het calvinisme altijd verdedigen, altijd! En dat weet Oranje maar al te goed. Bovendien is Filips een gekend en gerespecteerd figuur in protestantse kringen, én die kring was behoorlijk groot, zijn netwerk vol met calvinistische kopstukken, predikanten en kerken strekt zich uit tot ver in het buitenland, denk maar aan de Duitse gebieden, Engeland, Genève en niet te vergeten de Hugenoten in Frankrijk. En tot slot, hij staat net als Oranje op de zwarte lijst in Brussel. De Prins wist dus dat Marnix de opstand en de gewapende strijd tegen de Spaanse kroon zeker wil voortzetten… En zoals vorige episode gezegd, in 1571 ligt er in Dillenburg een nieuw plan klaar voor een veldtocht tegen Filips II. De Nassau’s hebben geld nodig voor die nieuwe oorlog, veel geld! En dat zal er moeten komen via financiering uit de protestantse gebieden in Europa. Maar vaak hangen deze protestantse, en vooral dan de Calvinistische kerken als los zand aan elkaar, er is geen eenheid! Oranje beseft maar al te goed dat hij de protestantse facties en belangengroepen zal moeten verenigen, wil hij het volk meekrijgen. Anders is de kans groot dat deze campagne op eenzelfde fiasco uitloopt als in 1568.
En als je dan al die ennetjes optelt… dan zou je Willem van Oranje zijnde toch maar blind wezen, om Filips van Marnix niet dicht bij hem te hebben als adviseur, propagandist van de opstand en vereniger, veroveraar zelfs van de harten voor diezelfde revolte!
En dat dit ook effectief de rol wordt van Marnix, dat wordt al direct duidelijk enkele maanden na zijn aanstelling!
Eén van de grote uitdagingen van de opstand was dat, eens Alva en de Spanjaarden waren buiten gebonjourd, wat dan? Oorlog voeren is 1, maar hoe zou de Protestantse staat er dan moeten uitzien na die gewonnen strijd? Oranje wilde een zo breed mogelijk gedragen protestantisme, waar er plaats zou zijn voor (bijna) iedereen. Maar ja, tussen een Lutheraan en een Calvinist of Zwenckfeldiaan is het water behoorlijk diep als het aankomt op de organisatie van de maatschappij, dat heb ik in de vorige episodes al uitgelegd. En dan heb je binnen de calvinistische kerken in de Nederlanden ook nog eens de voor- en tegenstanders van de zeer strenge kerktucht! De voorstanders ervan, wilden van de overheid onafhankelijke kerkraden en synodes, die zelf bepaalden wie zuiver was en wie niet… u begrijpt dat de angst voor een schrikbewind van al te orthodoxe Calvinisten er bij de tegenstanders goed in zat; ook Oranje was er niet voor te vinden… En om uit dat kluwen te geraken, die knoop te ontwarren en tot een compromis te komen, worden er in 1571 enkele synodes gehouden op Duits grondgebied (u begrijpt dat de “bezette” Nederlanden (in de ogen van de opstandelingen) geen veilige haven waren om gezellig te onderhandelen over de toekomst van de protestantse kerk). Begin juli 1571 zitten ze samen in Bedburg, wat later onder leiding van Frederik van de Pfaltz in Keulen. Marnix is op beide meetings aanwezig als gezant van Oranje. (eigenlijk had Bèza zelf Filips een jaar eerder al gevraagd om bij al de facties al eens te polsen of ze wilden samenzitten over de toekomst, Beza vroeg dat niet zo maar hé, Filips kon vooral ook theologisch zijn mannetje staan, tussen al die radicalen, die zo hun mening hadden over God, de mens en de maatschappij).
Marnix vraagt tijdens die 2 meetings dat de kerkraden de oorlog en de politiek aan de Prins laat, hij zal dan in ruil de synodes erkennen als hoogste religieuze orgaan… en ja, als het even kan, moesten ze sponsors kennen die de oorlog mee zouden willen financieren… Veel animo is er niet, maar uiteindelijk komen ze tot een compromis om in oktober in Emden (weer Duitsland, Calvinistisch weet u nog) een algemene synode te houden om te toekomst te bespreken alsook de vragen van Oranje. Aanwezig zijn Marnix en een 30-tal voortvluchtige predikanten en ouderen. Marnix blijft de Prins vurig verdedigen maar hij vangt eigenlijk bot! Want wat gebeurt er daar in Emden? De synode legt de basisprincipes vast van de Nederlandse Gereformeerde Kerk, die tot op de dag van vandaag nog voor een groot stuk gelden. Alles is gestoeld op het subsidiariteitsbeginsel; dat wil zeggen, dat elke gemeente verantwoordelijk is voor haar belangen, zowel religieus als andere; elke beslissing wordt synodaal genomen in de kerkraden (1 man alleen kan nooit beslissen). Gevolg? De prins van Oranje kon inpakken als militair en politiek leider! Hij had gegokt en verloren… voorlopig moest hij blijven praten, onderhandelen, lobbyen voor zijn Opstand. De synode van Emden zou wel de basis vormen voor meer eenheid binnen de religieuze facties, als zou er nog heel wat ambras gemaakt worden later tussen de Rekkelingen en de Preciezen, kent u die nog? Of kent u eerder de remonstranten en de contraremonstranten? Ik ga er niet over uitweiden, zoek het maar eens op! Vooral genoeg nu over Marnix’ zijn eerste opdracht voor Oranje. Er zouden er nog zo vele andere volgen
“Toen Marnix zijn in 1567 vrijwillig begonnen ballingschap afsloot en naar de Nederlanden terugkeerde, waren daar kort te voren gewichtige dingen voorgevallen” schreef de Calvinistische predikant en hoogleraar geschiedenis Aart Schelven in 1939 in zijn biografie over Filips van Marnix. Tot op de dag van vandaag is dat nog altijd een van de meest accurate en grondige studies naar het leven van Marnix. En hoewel het werd geschreven in een niet altijd zo vlot leesbare verouderde academische taal, bedien ik mij er voor deze podcast toch regelmatig van. Er staan daar 3 toch wel interessante zaken in deze korte quote. Ten eerste verbloemt Schelven heel mooi de vlucht van Marnix en zijn familie als “de vrijwillig begonnen ballingschap”; ma bon, tis Schelven vergeven, hij is een Calvinist hé, en hij wil duidelijk één van zijn grote voorbeelden niet tot een ‘religieuze’ bange vluchteling maken.
Verder schrijft de auteur dat Marnix, eens werkzaam voor de Prins, al vrij snel Duitsland verlaat en terugkeert naar de Nederlanden. Interessant, zeker als je weet dat er een prijs op Filips' hoofd staat. En hij keert ook effectief terug, want vanaf 1572 zien we hem opduiken in Zeeland en in Holland, voor de goede aanhoorder, in plaatsen dus die op dat moment reeds in opstandig gebied lagen, want bijv in Breda, Antwerpen of Brussel moest hij zich nog niet zo direct wagen, tenzij hij graag snel in grote problemen wilde komen! Maar het leven van Marnix wordt vanaf nu bepaald door de diplomatieke reizen in naam van Oranje.
En met de “gewichtige dingen die kortgeleden waren voorgevallen”, het laatste deel van de quote, wijst Schelven op één van de meest cruciale militaire en politieke gebeurtenissen van die oorlog, nl. de Val van Den Briel op 1 april 1572 en de gevolgen voor de oorlogvoerende partijen!
Den Briel, laten we daar mee beginnen, vandaag Brielle genaamd, is een garnizoensstadje gelegen aan de monding van de Maas, even ten zuiden van Rotterdam. Op die bewuste 1e april 1572 verschijnt er plots een kleine vloot voor de kust van Zuid Holland. Het zijn Watergeuzen! Dit zijn vluchtelingen en vogelvrijverklaarden die, om aan Alva te ontsnappen, letterlijk het ruime sop hadden gekozen en als een soort vrijbuiters, piraten eigenlijk, de Noordzee onveilig maken! Ze konden dankzij hun adelbrieven van Oranje - waardoor ze zogezegde vrijheidsstrijders waren - enige tijd de haven van Dover gebruiken om aan te meren en handel te drijven, maar even voordien had koningin Elisabeth ze weggestuurd! Hun bedoeling was dan om Enkhuizen (aan het IJsselmeer) aan te vallen om het plunderen, maar door een verkeerde wind en foute navigatie kwamen ze uit ter hoogte van Den Briel. De geuzen beslissen dan om hier hun plundering te houden, tot een veerman uit de stad hen komt zeggen dat er bijna geen Spanjaarden zijn! De burgemeester wil de stad echter niet overgeven aan de Geuzen, die de stad in naam van Willem van Oranje stormenderhand innemen met de nodige plundering en wreedheden erbij! Oranje kon er eigenlijk niet om lachen, hij had nooit om de inname gevraagd, de geuzen hadden het hem ook niet gevraagd, terwijl hij toch de leider van de opstand was, niet?!! Ook Alva was verbaasd, hij vond het zelfs maar een fait d’hivers, maar daar maakte hij een grote inschattingsfout! “Alva verloor zijn Bril op 1 april” zegt men wel eens in Nederland, weet u nog? Dat hij zijn bril kwijt was weet ik niet, maar dat er al vrij snel andere steden in Holland en Zeeland zouden overlopen naar Oranje en zo de opstand een nieuw, heel sterk elan zou geven, dat had hij echt niet verwacht. En toch geschiedde het zo: een 12-tal steden waaronder Dordrecht en Gorinchem erkennen onder meer onder druk en extreem geweld van de Watergeuzen Willem van Oranje opnieuw als hun Stadhouder, opnieuw, want tot 1567 was hij gouverneur van Holland en Zeeland geweest, tot hij die post zelf had opgegeven! Op 19 juli 1572 werd in het grootste geheim de zogezegde 1e Vrije Staten Generaal gehouden in Dordrecht; de vergadering wordt geleid door Filips van Marnix, in naam van de Prins. Wat ze daar doen is revolutionair, want eigenlijk mag enkel de landvoogd, Alva dus of zijn stadhouder, de graaf van Boussu de Staten bijeenroepen! Maar waarom wil Oranje die geheime vergadering? Om 2 redenen: 1. hij heeft geen rooie duit om zijn geplande 2e invasie te financieren. Marnix regelt dat: de 12 steden gaan de enorme som van 200.000 fl voor de veldtocht ophalen bij hun inwoners; de huurlingen zitten te wachten op hun centen in Roermond . 2. Oranje wil opnieuw erkend worden als stadhouder van Holland, de Watergeuzen aan banden leggen (ze hadden in Gorkum 19 katholieke priesters opgepakt en die in Den Briel opgehangen of verbrand) en religieuze vrede brengen, ook voor de katholieken. Marnix fixt ook dat! Op 23 juli tekenen de aanwezigen voor akkoord; het openlijk politiek verzet tegen Filips II komt zo in een nieuwe fase terecht! En Filips van Marnix mocht deze pluim echt wel mee op zijn hoed steken, al zal er van de godsdienstvrijheid niet veel in huis komen, dat merkt u later nog wel!
Na het succes van de Staten-Generaal stuurt Oranje Filips van Marnix van de ene missie in de andere. Hij voert gesprekken en onderhandelingen met prinsen, koningen en keizers en hij zal zich zelfs bezighouden met de liefdesperikelen van de Prins. Marnix zal uiteindelijk jaren onderweg zijn, hij doorkruist letterlijk gans Europa! Nu in het bestek van deze podcast kan ik niet bij elke missie blijven stilstaan, tenzij ik nog 5 andere afleveringen zou maken. Maar, om u toch een idee te geven van de drukke agenda van Filips, geef ik u even een lijstje van plaatsen waar hij opduikt. Luister even mee. 1571, geheime missie naar Denenmarken, waarschijnlijk om steun te zoeken voor de strijd tegen Spanje. Vermoedelijk is hij ook in Polen en in Praag dat jaar! Voor de synodes van daarnet is hij ook in Wezel, Keulen en Emden, dat weet u ondertussen.
In 1572 is hij zoals gezegd in Dordrecht en Holland; het geld voor de invasie is opgehaald, nu moet het nog richting Duitsland geraken en even overschrijven of payconiquen da ging niet hé. Men stuurde dus geheime gezanten uit die met delen van het geld de reis ondernamen. En ja, Marnix was één van hen. Onder de valse naam Filips de Mernier reist hij met 2 tonnetjes geld en waardevolle spullen naar Roermond om zich bij Oranje en zijn invasieleger te voegen.
Vervolgens trekt hij mee op naar Bergen in Henegouwen, waar Lodewijk van Nassau op ontzetting zit te wachten. Wat zat die daar te doen, vraagt u zich misschien af? Wel, in het invasieplan zou Lodewijk als eerste vanuit Frankrijk met de steun van de Hugenoten Henegouwen binnengevallen; dat deel van het plan was uitgevoerd, Nassau had zelfs Bergen ingenomen. Helaas voor hem hadden de Spanjaarden zijn Hugenotenleger verslagen nog voor broer Willem zijn deel van de invasie had kunnen lanceren (hij had geen geld hé). En ondertussen hadden de Spanjaarden Bergen omsingeld en zat Lodewijk van Nassau vast… Maar het ergste moest dan nog komen: in de nacht van 23 op 24 augustus 1572 vindt in Parijs de Bloedbruiloft plaats, een lynchpartij op Hugenoten en protestanten, georganiseerd door enkele katholieke leidinggevende figuren. Dit is de beruchte Sint Bartholomeusnacht! Voor Oranje is dit een drama, want het succes van zijn invasie is bijna volledig afhankelijk van Franse protestantse steun, die nu wegvalt! Even later wordt het legerkamp van Oranje bij Binche dan ook nog eens overvallen door Spaanse troepen, Oranje en Marnix ontsnappen ternauwernood. Bergen moet worden opgegeven en het Staatse leger slaat op de vlucht. Berooid komt Oranje terug thuis, zonder leger, zonder overwinning en zonder zijn broer… En hier komt Marnix weer in de picture. Vooraleer te vluchten, was hij, in het holst van de nacht, door de Spaanse linies rond Bergen geslopen om Lodewijk te informeren over de ramp in Parijs, de nederlaag bij Binche en het feit dat ze de stad zouden opgeven. Zonder kleerscheuren geraakt Marnix ook weer terug uit de stad, straffe kost eigenlijk wel. Lodewijk zou Bergen overgeven aan Alva, die hem in oktober 1572 een vrije aftocht naar huis verleende!
De 2e invasie eindigt in een fiasco, en op de koop toe ontketent Alva een Spaanse Furie in Mechelen, dat het had aangedurft als een van de eerste steden in het Zuiden haar poorten te openen voor de Geuzen. Ook Leuven wordt terug onder Spaanse vlag gebracht. Daarna begint de ijzeren hertog aan zijn herovering van de overgelopen steden in het Noorden, want een groot deel van Holland en Zeeland had ondertussen Oranje als nieuwe, oude stadhouder erkend! En in het licht daarvan neem ik jullie mee naar de volgende missies van Marnix.
In december 1572 is Filips in Haarlem, Noord Holland, dat belegerd wordt door de Spaanse troepen van Don Frederic, de zoon van Alva. Filips moet er een Oranjegezinde stadsmagistraat installeren om te vermijden dat het zittende college de stad zou overgeven aan de Spanjaarden. Hij verblijft er enkele weken, vervult zijn opdracht, en glipt dan opnieuw, over het ijs van het dichtgevroren Haarlemmermeer, door de vijandelijke linies naar veiliger gebied. Haarlem zal het 7 maanden volhouden, maar moet zich uiteindelijk vanwege de hongersnood in de stad overgeven in juli 1573. Het Staatse garnizoen van enkele duizenden soldaten wordt tot de laatste man afgemaakt door de Spanjaarden.
En hoewel de Spanjaarden de baas zijn op het land, stokt het offensief na de val van Haarlem. Alkmaar is de volgende stad die belegerd wordt, maar na zware verliezen wordt ze niet ingenomen omdat Oranje de dijken had laten doorsteken. Het Spaanse leger splitst zich in 2: één deel begint in oktober 1573 aan het beleg van Leiden, een strategisch heel belangrijke stad, als Alva die kon innemen, dan zou dat weleens het einde van de opstand kunnen zijn!
Het andere deel trekt zuidwaarts, in de richting van de Maas… Rond diezelfde tijd is er de befaamde Slag bij de Zuiderzee, waar de Watergeuzen de vloot van Alva een zware nederlaag toebrengen en de Stadhouder van Holland, … de Boussu in handen van de opstandelingen valt!
Alva stapelt de nederlagen op, is ziek en hij is ontmoedigd door de vele tegenslagen; hij vraagt zelf zijn ontslag aan, waarop Filips II hem terugroept naar Spanje.
Hij stelt Luis de Zúñiga y Requesens aan als de nieuwe landvoogd van de Nederlanden. Hij moet van de koning een gematigder koers varen, vrede zoeken, want de schatkist in Madrid is leeg, de oorlog moet stoppen! De nieuwe landvoogd begint met goeie moed wanneer hij in Brussel aankomt in november 1573.
Ondertussen is Marnix, na Haarlem, alweer elders aan de slag gegaan, meer bepaald in Rotterdam, waar hij ook woont op dat moment. Oranje heeft hem aangesteld als een soort militair gouverneur van het Maasland en dat terwijl Filips helemaal geen militair genie is… maar in de kring rond de Prins liepen er niet veel rond met krijgservaring, dus veel keuze was er niet! Marnix moest de verdediging van Rotterdam, Delft en de monding van Maas gevechtsklaar maken voor het te verwachten Spaanse offensief. Filips inspecteert sluizen, laat een deel van de polders onder water zetten en laat schansen en bolwerken bouwen…… en de Spaanse aanval komt er ook, en sneller dan verwacht… het genoemde 2e deel van Alva’s leger is heel snel in de buurt van Maassluis en tijdens een van zijn inspecties op 4 november 1573 worden ze overvallen door Spaanse soldaten, die blijkbaar door lokale boeren waren getipt dat Marnix in de buurt was. In de steek gelaten door zijn escorte, wordt Filips gevangen genomen!!! Hij wordt naar Den Haag gebracht en opgesloten! Bijna onmiddellijk stuurt Oranje een brief aan de vijand met de mededeling: “dat Marnix geen haar gekrenkt mocht worden: alle onrecht hem aangedaan zou gewroken worden op Boussu”, de gevangen genomen stadhouder van Holland.
Enkele dagen na zijn gevangenneming, schrijft Marnix een brief aan Oranje waarin hij het nieuws brengt van het "treurig accident dat ons is overkomen bij Maassluis” Hij schrijft verder: “Ik ben onschuldig, het is het voetvolk en de ruiterij die mij in de steek gelaten heeft.” Hij voegt er verder aan toe: “de Spaanse “Mestre du camp” Julian Romero heeft me gezegd dat U mij wel zult ruilen tegen andere gevangenen die u zult maken. Ik dring daar zeer op aan. En kan u dan niet proberen een vrede te bewerkstelligen met onze koning? Romero, die kortelings naar Madrid terugkeert, zou daarover graag een gesprek met u voeren. Een goede vrede, dat is toch plus humain et plus chrétien, non? Is het niet beter volgens ieders geloof te leven in een vreemd land, dan in oorlog te zijn in eigen land?” Tot slot vraagt Marnix ook nog om wat geld op te sturen voor zijn levensonderhoud en dat van de andere gevangenen. Einde november schrijft hij opnieuw een brief aan Oranje, waarin hij stelt dat “er nog nooit winnaars in een burgeroorlog zijn geweest en dat nu misschien de tijd rijp is voor diplomatieke toenadering met de koning?” Even later dient de Prins Marnix van antwoord op zijn 2 brieven: “u hoeft zich niet schuldig te voelen” schrijft hij “en ik zal alles in mijn macht doen om U weer vrij te krijgen, door een gevangenenruil als dat nodig is. En over vrede praten? Graag, maar alleen wanneer het een „paix bonne et asseurée” kan wezen, zo niet, heeft praten geen zin!” Dat Marnix hier steeds weer begint over vrede, is misschien omdat hij in gevangenschap zit en hij vreest voor zijn leven, hij praat en onderhandelt duidelijk ook met zijn Spaanse gevangennemers, die in lijn met de verzoenende politiek van de Requesens, op zoek zijn naar gesprekken met de opstandige gewesten. Marnix zijn gedrag is niet echt consequent te noemen, denk ik dan maar, waar is de vurige, radicale Calvinist ineens gebleven? Is het gevlei tov de Spanjaarden? Opportunisme? Uit latere brieven, er is veel geschreven tussen Marnix en Oranje, blijkt duidelijk dat de Prins niet echt te vinden is voor een bestand, maar tegelijk laat hij Filips ook niet vallen, hij wrijft hem geen landverraad aan en zoekt oplossingen om hem vrij te krijgen! Hij gaat zelfs zo ver dat hij persoonlijk een brief schrijft aan Philippote, Marnix’s vrouw, waarin hij haar steunt in haar verdriet en haar op het hart drukt alles te zullen doen om haar man vrij te krijgen. Dat zal uiteindelijk nog 9 maanden duren!
Hoe verzoenend de nieuwe Landvoogd initieel ook wilde zijn, de oorlog werd tot bij hem gebracht. In het voorjaar van 1574 - Marnix zit nog steeds int gevang - lanceren de Nassau’s een 3e invasie, deze keer om Leiden, dat nog steeds onder beleg lag, te ontzetten. Met een huurlingenleger van ongeveer 7 a 8000 soldaten komen Lodewijk van Nassau en zijn jongste broer Hendrik de belegerde stad ter hulp. De Spanjaarden onderbreken het beleg, trekken richting Nijmegen en op 14 april 1574 treffen ze het leger van de Nassau’s op de Mookerheide. Het wordt een slachtpartij, het Hollandse leger wordt bijna letterlijk van de kaart geveegd! Zij die aan de moordpartij ontkomen, verdrinken wat verderop in een moerasgebied. Een eigentijdse getuigenis schrijft over de slag: Den 14. April (1574) geschiedde den Veldslag van Mockerheyde by Nimwegen, in den welken de Spagniaerds eene volkomene Victorie behaalden op het Leger van den Graeve Lodewyk van Nassauw, die met den Graeve Hendrik zynen Broeder, en den Hertog van Beyeren, ofte in het gevecht gesneveld ofte in de vlucht van de Peirden gedood, ofte in de Waeter-Poelen is versmoord geweest! U hoort het goed, zowel Lodewijk (36 jaar) als zijn jongere broer Hendrik (23 jaar) sneuvelen in de strijd; hun lichamen werden nooit gevonden. Voor Willem van Oranje moet het verlies van zijn 2 andere broers opnieuw een enorme slag geweest zijn. En wat te denken van Filips van Marnix, die op dat moment nog gevangen zit in Utrecht. Zijn oude maatje Lodewijk was niet meer! Helaas zijn er geen brieven bewaard waarin Filips over dit zoveelste persoonlijke drama schrijft, al kan ik me wel inbeelden hoe hij zich gevoeld moet hebben, daar in de gevangenis van Utrecht.
Na de overwinning hervatten de Spanjaarden hun belegering van Leiden, ze zou nog maanden duren.
Ondertussen had de Requesens zijn verzoeningspolitiek wel verder gezet. In juni 1574 kondigt hij in Antwerpen een generaal Pardon af voor alle opstandelingen als ze hun ketterij afzweren, met 1 uitzondering: Willem van Oranje en zijn naaste volgers, die blijven vogelvrij! Een sluipmoord op Oranje mislukt! Een dag na het Pardon schaft de landvoogd de bloedraad en de gehate 10e Penning af. Alles wat aan Alva deed denken moest weg voor de lieve vrede, letterlijk in dit geval!
En de landvoogd gaat ver in zijn poging om de aanhangers van Oranje rond de tafel te krijgen. Hij laat Marnix even vrij om in Rotterdam te proberen Oranje te overhalen om over vrede te praten, maar dat onderhoud draaide (bewust en zoals te verwachten) op niets uit. Na 9 dagen vrijheid meldt Filips zich weer in Utrecht en zijn cel.
Pas in oktober 1574 wordt hij vrijgelaten in een gevangenenruil met de Spaanse generaal Mondragon! In Spaanse kringen valt de vrijlating heel slecht. In brieven aan Granvelle schrijven zowel bisschop Morillon als Barlaymont dat: Auldegonde ... at ung esprit diabolique. S'il échappe il ferat encoires une infinité de maulx” of nog sterker „La relaxation de Marnix aménera plus de mal en ceste pacification que 1'on n'a pensé; et à la vérité c'est ung des plus pervers hérétiques, qui soit entre cy et Rome” Zelfs Requesens haat hem… maar hij laat Marnix vrij om later stadhouder Boussu te kunnen vrij krijgen, wat 2 jaar later ook zal gebeuren.
Rond de tijd van Marnix’ vrijlating, nadert het beleg van Leiden zijn finale fase. Net zoals in Alkmaar wordt het land rond de stad onder water gezet zodat de geuzen met platbodems de stad kunnen bevoorraden! En dat redt de situatie want de Spanjaarden geven het beleg uiteindelijk op, op 3 oktober 1574! De Opstand is gered en krijgt een nieuw elan. En de tactiek van de inundatie zou de komende maanden (en later ook nog) nog worden toegepast, telkens de Spaanse troepen ergens een beleg optrekken!
Eens vrij, pikt Marnix direct de draad weer op waar hij die had achtergelaten. Midden oktober is hij in Gouda en heeft hij een ontmoeting met Oranje, een soort debriefing van het laatste jaar denk ik dan maar. En een briefing met de toekomstplannen. Samen reizen ze door naar Rotterdam, waar ze in december met de voorbereidingen beginnen voor de aanval op Antwerpen! De hele legertop van opstand verblijft op dat moment trouwens in Zeeland… Brabant ligt in het vizier, niet enkel Antwerpen.
Einde december 1574 ontmoeten de strijdende partijen elkaar in Breda! Eindelijk zou ik zeggen.De Requesens wil dat de opstandige gewesten weer onder Spaanse, en vooral Katholieke vlag komen. Oranje - die er zelf niet bij is, zijn naam wordt zelfs niet in de notulen vermeld - eist heel veel: hij wil godsdienstvrijheid voor de Calvinisten en hij eist dat de Spaanse troepen zouden vertrekken uit de Nederlanden. Hij wist maar al te goed dat Filips II nooit zou instemmen met de vrijheid van religie. Dus uiteindelijk verbreekt de Requesens de onderhandelingen in februari 1575.
Na de mislukking probeert de landvoogd met geweld een wig te drijven tussen Holland en Zeeland door resoluut voor de aanval te kiezen in Zeeland! Enkele dorpen en stadjes worden ingenomen, om uiteindelijk vanaf oktober 1575 het beleg te slaan voor het strategisch belangrijke Zierikzee; het zal 9 maanden duren … en het zal een keerpunt worden in de strijd.
Of Marnix aanwezig was in Breda is mij niet duidelijk, als een van de naaste raadgevers van de Prins zou ik denken van wel, of mocht hij als gehate, staatsgevaarlijke onruststoker ook niet binnen in de raadzaal? Zou ook kunnen hé. Het einde van het overleg heeft hij niet meegemaakt, want tegen februari 1575 is hij alweer op pad voor de Prins… deze keer richting Duitsland. Ik vink het lijstje van misses verder af hé. Hij start in Heidelberg en reist dan door naar Neuhausen. En hoewel het een geheime zending is, er wordt niet veel over geschreven in de brieven, kennen we wel het doel: professoren ronselen voor de net opgerichte Universiteit van Leiden; men had protestantse leermeesters nodig en wie beter te sturen dan Marnix, met zijn kennis, netwerk en overredingskracht overhaalt hij 2 proffen in Neuhausen om in Leiden te komen werken. Paltzgraaf Frederik III geeft zijn fiat en stuurt Marnix dan zelf op missie naar Krakau in Polen. Het doel is niet zo duidelijk, het heeft iets te maken gehad met de Poolse koningskroon. Wat later is hij terug in Heidelberg en dan gaat Filips iets doen waar ik even over ga uitweiden, want het is ook interessant voor de geschiedenis van Antwerpen! Hij gaat nl. een dame begeleiden die vanuit de Pfaltz naar Emden reist en van daar door naar Den Briel… Ik hou er de spanning nog even in. Het verhaal begint als volgt:
In 1561 huwde de Prins van Oranje met Anna van Saksen; destijds waren Granvelle en Margaretha van Parma tegen dit huwelijk, want Anna was Luthers!!! Ook haar familie was keihard tegen, want Oranje was toen nog katholiek, zat tot over zijn oren in de schulden en was maar graaf, terwijl Anna als hertogin werd geboren. Iedereen was tegen maar toch wilde Oranje absoluut met haar trouwen? Waarom? Had hij toen al verzetsplannen? Het zou kunnen, want de Duitse Lutherse connecties zouden heel goed van pas kunnen komen! Het was een verstandshuwelijk, pure sang, er was geen liefde te bespeuren en dus was het huwelijk gedoemd om op de klippen te lopen. Oranje is nooit thuis in Dillenburg, dus beslist Anna te gaan wonen op haar eigen slot in Siegen, een stadje op een kleine 100km ten oosten van Keulen. En daar kreeg ze een affaire met haar juridisch adviseur, da komt er van hé, als uwe vent nooit niet thuis is…! Maar wie was dan de geheimzinnige minnaar? Wel, een man met een naam als een klok, al was dat niet direct zijn verdienste, wel die van zijn wereldberoemde zoon…. Jan Rubens, vader van Pieter Paul.
Jan was schepen geweest in Antwerpen in de woelige jaren 60, hij voert plichtsgetrouw de Spaanse wetten uit, maar, hij staat ook in contact met burggraaf Willem van Oranje… en uiteindelijk bekeert hij zich tot het Calvinisme. In 1568 beslist hij om met zijn familie naar Keulen te vluchten, daar kan hij openlijk zijn geloof belijden. Hij vindt werk in Siegen bij Anna van Saksen… en van het een kwam het ander… de rest van het verhaal kent u. Uit hun liefde wordt op 22 augustus 1571 een dochter geboren, Christine genaamd!
Men roept moord en brand; Jan Rubens wordt in Ziegen gearresteerd en opgesloten in Dillenburg; onder dwang bekent hij dat hij de vader is en al enige tijd een liefdesrelatie heeft met mevrouw Oranje! En daar stond maar 1 straf op, de DOODSTRAF! Toen ging dat zo hé… de eer was gekrenkt!
Nu heeft Jan Rubens heel veel geluk dat zijn eigen vrouw Maria Pijpelinckx nogal vergevingsgezind was én vooral dat Oranje de zaak stil wil houden: de pa van Anna was nl. Maurits van Saksen uit het huis van Hessen, laten we zeggen, één van de belangrijkste adellijke families van het ganse Heilige Roomse Rijk…., en hoewel Maurits al vele jaren dood was, kon je zijn familie beter niet te schande maken, zeker niet als je ze nog zou willen gebruiken in de strijd tegen Spanje.
Jan komt uiteindelijk na 2 jaar vrij nadat Maria hem voor veel geld vrij koopt (over hoeveel gaan er de wildste geruchten, ik hoorde zelfs een gids ooit horen zeggen, 40 huizen!) maar wordt wel voor 10 jaar verbannen naar Ziegen (waar dus Filips en volgens de overlevering Pieter Paul Rubens zullen geboren worden). De familie is terug in Keulen in 1583. Enkele jaren later blaast Jan zijn laatste adem uit. Na zijn dood keert Maria Pijpelincx met haar kroost terug naar hun huis aan de Meir in Antwerpen. En al sjans, anders was PP Rubens een Keulse wereldberoemde grootmeester geworden… stel u da voor, Antwerpen zonder Rubens, geen standbeeld op de gruunpleuts…! Maar goed, ik wijk af.
Anna komt er een pak slechter vanaf: om te kunnen scheiden van haar, laat Oranje haar krankzinnig verklaren (wat eigenlijk een drogreden was). Haar kinderen worden haar ontnomen én ze wordt vanaf 1576 opgesloten in het slot van de Keurvorst van Saksen in Dresden waar ze in 2 kamers leefde waarvan de vensters waren dichtgemetseld! U hoort het goed, Anna werd weggestopt én vergeten in het kasteel van haar eigen familie!!! Een jaar later sterft ze van verwaarlozing en uitputting, amper 33 jaar oud!
En de doofpot is lang dicht gebleven, want pas in de 19e eeuw komt het hele verhaal boven water! Nu, zoals ik daarstraks gezegd heb, is Filips van Marnix ook de relatiebeheerder van de Prins. Hij is dus wél op de hoogte van alles; en op de dag dat Christine in Ziegen wordt geboren, dat is dus al in 1571, schrijft hij in een brief aan Jan, Graaf van Nassau en Dillenburg én de jongere broer van Willem, over een beschwerliche sache… een bezwaarlijke zaak! Dan wordt het ‘officieel althans’ even stil rond de affaire, maar de zaak is nog niet rond hé… In 1575 schrijft Marnix opnieuw over en weer met Jan van Nassau… Hij vraagt de graaf alle documenten mbt de echtbreuk (die lagen op Dillenburg, (de bekentenis van Rubens, de smeekbede van Anna en ander belastend materiaal om in het geheim te kunnen scheiden)) aan hem te bezorgen, want zijnen baas wil opnieuw trouwen, deze keer met Charlotte de Bourbon, een Franse edelvrouwe die was overgegaan naar het Calvinisme en naar Heidelberg was gevlucht; en daar had Oranje ze ontmoet. Marnix was dus de privé-escorte van Charlotte de Bourbon op haar reis naar Zeeland. Nu, Jan van Nassau talmt… hij is niet tegen het huwelijk an sich, maar wel tegen de Franse richting die Oranje met deze trouwerij wil uitgaan en de politieke consequenties die daar in Duitsland mee verbonden zijn!! Dus levert Jan van Nassau de gevraagde documenten niet direct. Marnix blijft aandringen… Uiteindelijk trouwt het koppel in Den Briel, in aanwezigheid van Filips van Marnix, op 12 juni 1575, zonder de gevraagde attesten! Happy ending zou je dan zeggen… maar luister nu even goed: In een van de brieven van Marnix - die van 2 mei 1575 - lees ik het volgende: “De prins heeft mij in verband met de echtbreekster gemeld dat hij het plan om haar te laten kerkeren en het nieuws van haar dood te laten verspreiden goed vindt!” Evenwel zo zegt de brief verder: “Dillenburg is volgens de Prins niet de geschikte plaats!” Oranje heeft zelf Anna laten opsluiten en creperen; haar dood diende én zijn politieke belangen én zijn gekrenkte ego! Dat lees je toch niet zoveel over de nationale Nederlandse held…
Over de rol van Marnix in heel deze affaire noemde Landgraaf Willem van Hessen Filips ‘der Naseweise Aldegonde’... de wijsneus Marnix, en dat was niet zo positief bedoeld! Maar goed, genoeg huwelijksperikelen, terug naar de 80 jarige Oorlog.
Begin januari 1576 is Filips van Marnix in London om te onderhandelen met Queen Elisabeth van Engeland in hoogst eigen persoon. Ze had namelijk met de Requesens een deal gesloten. Engeland gaf geen enkele steun meer aan de rebellen, en al zeker niet aan de watergeuzen, en in ruil kregen Engelse koopvaardijschepen weer toegang tot Antwerpen. Maar, zolang Vlissingen in handen was van Oranje, was dat een loze belofte. Elisabeth raakte zo gefrustreerd dat ze Oranje en de hele opstand scherp veroordeelde ten faveure van Spanje, wat de opstandelingen in de richting van Frankrijk duwde… en dat baarde de Engelse dan weer nieuwe kopzorgen, want vergeet niet, Oranje was kort daarvoor met een Bourbon getrouwd hé… de vrees van Jan van Nassau begint bewaarheid te worden! Het ideale moment dacht Oranje om zijn beste gezant over het Kanaal te sturen om de Queen er toch fijntjes op te wijzen dat een alliantie met de opstandelingen ook wel voordelig kon zijn… Daarop stuurt de Requesens de broer van Granvelle met tegenvoorstellen en uit de brieven van Marnix blijkt duidelijk dat hij de genegenheid van de koningin voelt voor de Spaanse zaak… Hij keert onverrichter zake terug naar de Nederlanden. Uit zijn verslag aan de Staten-Generaal van Holland en Zeeland blijkt zijn teleurstelling in de Engelsen. Zijn wantrouwen tegenover de Britten zou hij meedragen de rest van zijn leven.
En dan gebeurt er iets wat het uitzicht van de opstand en de oorlog drastisch zou wijzigen. Begin maart 1576 sterft de Requesens plots, zonder dat er een opvolger is aangeduid! Filips II heeft geen nieuwe landvoogd klaarstaan. Dus beslist hij dat de Raad van State in Brussel tijdelijk de leiding krijgt over de Nederlanden en dus ook over de Spaanse troepen, die ondertussen al 1,5 jaar geen soldij meer ontvangen hadden. Bovendien was Spanje sinds 1 september 1575 officieel bankroet! Dus vers geld uit Madrid moeten ze Brussel niet verwachten. Het Spaanse leger ligt nog altijd voor Zierikzee… Ze slaan aan het muiten, plunderen Zierikzee en andere plaatsen in Zeeland en trekken dan door - moordend en brandend naar het rijke Vlaanderen en Brabant! De oorlog was jaren in het Noorden uitgevochten en plots was ie weer terug in het zuiden!
Maar wat er dan gebeurt en welke rol Filips van Marnix zal spelen in het vervolg, dat is voer voor de volgende aflevering! Tot dan maar weer, beste luisteraar.
